laser Poland No. 1, 2019

Cover / Spis treści / Editorial / Wykorzystanie lasera biostymulacyjnego o długości fali 635 nm w chirurgii implantologicznej / Likwidacja afty na błonie śluzowej jamy ustnej z użyciem lasera Nd:YAG – prezentacja przypadku / Nowoczesne metody diagnostyczne w stomatologii – zastosowanie fioletowego lasera (405 nm) / Ocena własnego protokołu terapii fotodynamicznej w leczeniu liszaja płaskiego języka / Evaluation of a non-ablative Er:YAG laser procedure to increase the oropharyngeal airway volume: a pilot study / Będę walczył z mitami stomatologii laserowej! / O wydawcy

Open PDF View E-paper Edit Epaper Edit Epaper ads save

Table of contents

Open Link

Open Link

) ) [pdf_filetime] => 1729711020 [s3_key] => 77299-7d76b64a [pdf] => LaserPOL0119.pdf [pdf_location_url] => https://e.dental-tribune.com/tmp/dental-tribune-com/77299/LaserPOL0119.pdf [pdf_location_local] => /var/www/vhosts/e.dental-tribune.com/httpdocs/tmp/dental-tribune-com/77299/LaserPOL0119.pdf [should_regen_pages] => 1 [pdf_url] => https://epaper-dental-tribune.s3.eu-central-1.amazonaws.com/77299-7d76b64a/epaper.pdf [pages_text] => Array ( [1] =>

laser
ISSN 2354-0494

•

ICV: 48,07 pkt.

• Vol. 6

international magazine of

1/19

laser dentistry

wydanie polskie

Chirurgia
Afty

Diagnostyka

Laser fioletowy

Terapia
fotodynamiczna
Liszaj płaski
języka

[2] =>

magazine

02 laser

1 2019

[3] =>

spis treści

od wydawcy
To już kolejny rok z laserem!
4

Kinga Grzech-Leśniak

chirurgia
Wykorzystanie lasera biostymulacyjnego o długości fali 635 nm
w chirurgii implantologicznej

6

Jacek Matys
Strona 06

Likwidacja afty na błonie śluzowej jamy ustnej z użyciem lasera Nd:YAG
– prezentacja przypadku

16

Marta Roszkiewicz

diagnostyka
Nowoczesne metody diagnostyczne w stomatologii
– zastosowanie fioletowego lasera (405 nm)

20

Marta Maciak, Damian Korczyński
Strona 16

protokoły leczenia
Ocena własnego protokołu terapii fotodynamicznej w leczeniu
liszaja płaskiego języka

28

Magdalena Sulewska, Ewa Duraj, Stefan Sobaniec, Alfreda Graczyk,
Marta Wróblewska, Jan Pietruski, Małgorzata Pietruska

pilot study
Evaluation of a non-ablative Er:YAG laser procedure to increase
the oropharyngeal airway volume: a pilot study
Strona 20

36

Cameron Y.S. Lee, Cameron C.Y. Lee

opinie
Będę walczył z mitami stomatologii laserowej!

42

Łukasz Sowa

informacje
O wydawcy

46

Zdjęcie na okładce dzięki uprzejmości firmy BTL Polska Sp. z p.o.

laser

1 2019

03

[4] =>

od wydawcy

To już kolejny rok z laserem!
Mam na myśli zarówno gazetę _laser, jak i Polskie
Towarzystwo Stomatologii Laserowej. Oba podmioty mają
w 2019 r. wiele nowego do zaoferowania. Podsumujmy
krótko możliwości... Coraz więcej szkoleń i kursów, w których laser odgrywa główną rolę. Dyskusja czy wątpliwości
dzisiaj nie polegają na tym czy laser warto mieć, ale który
będzie dla nas, dla naszej praktyki i profilu działalności,
najbardziej odpowiedni.
Na łamach _laser coraz więcej interesujących przypadków
klinicznych z rodzimych gabinetów, z coraz ciekawszą dyskusją. Laser Study Club rozpędził się jak prawdziwe pendolino,
bo aktywność członków PTSL wyraźnie wzrosła. Widać głód
wiedzy laserowej dookoła, nie tylko praktycznej, ale i specjalistycznej. Liczba polskich „Masterów” kształcących się
w ośrodkach zagranicznych w Rzymie, Aachen czy Genova
rośnie! A to już oznacza naprawdę niezwykły postęp!

Gratulując Nam Wszystkim, ciesząc się z naszego
społecznego rozwoju, zapraszam Państwa na najważniejsze laserowe wydarzenie tego roku 2019 – 3.Kongres
Laserowy, który odbędzie się 18 i 19 października
w Krakowie. Kongres odbywa się co 2 lata i zawsze niesie ze sobą ogrom pozaziemskiej energii, kosmicznych
wykładów i nieziemskich promocji i niespodzianek! Tym
razem ponad 40 światowej jakości wykładów zebranych w centrum Expo Kraków. Będziemy mogli posłuchać m.in. wykładowców z Australii, Brazylii, Włoch,
Niemiec, Polski, Francji, Rumunii i Belgii. Wspólne burzliwe dyskusje koleżeńskie ukoi niezwykły program artystyczny w przepięknej Kopalni Soli w Wieliczce. Będzie
to połączenie laserowej karuzeli możliwości dentystycznych z 1. Kongresem Innowacji i Sesją Medycyny
Estetycznej Głowy i Szyi. Od ogromu wiedzy może się
zakręcić w głowie!

Kinga Grzech-Leśniak

Prezes
Polskiego Towarzystwa Stomatologii Laserowej (PTSL)

04 laser

1 2019

[5] =>

KURS teoRetyczno - pRaKtyczny

LASERy W StomAtoLogii
LIGHTWALKER
Dr n. med. Kinga Grzech Leśniak

zAprAszA NA Kursy
prAKTyczNe z LAserA
LiGhTWALKer™

Kursy z zastosowania lasera

Fotona LightWalker™ w procedurach:
• stomatologii zachowawczej Er:YAG i Nd:YAG
• periodontologicznych, metodą TPT™
• endodontycznych, metodą TET™
• chirurgicznych tkanek
twardych i miękkich

• leczenia chrapania metodą NightLase™
• wybielania zębów metodą TouchWhite™

KONTAKT
Dr Kinga Grzech Leśniak
PerioCare - Specjalistyczne Centrum Stomatologiczne

ul. Poznańska 8/1u , 30-012 Kraków
www.periocare.pl
rejestracja@periocare.pl
Mobile: +12 445-66-56

LIDER NA RYNKU LASERÓW STOMATOLOGICZNYCH W POLSCE

[6] =>

chirurgia

Wykorzystanie lasera biostymulacyjnego
o długości fali 635 nm
w chirurgii implantologicznej
Jacek Matys
Streszczenie: Celem niniejszej pracy była ocena efektywności biostymulacji z użyciem lasera diodowego o długości
fali 635 nm w zabiegach implantologicznych.
Słowa kluczowe: laser diodowy, biostymulacja.

Zastosowanie laserów w chirurgii stomatologicznej
i implantologii staje się coraz bardziej popularną i osiągalną metodą leczenia. Wykorzystanie laserów o wysokich mocach (HLLT – High Level Laser Therapy),
takich jak laser diodowy o długości fali 980 nm, który
jest dobrze absorbowany przez hemoglobinę i melaninę oraz laserów erbowych o najlepszym współczynniku
absorbcji w wodzie umożliwia przeprowadzenie operacji
w tkance miękkiej i twardej w maksymalnie skuteczny
sposób.1 Wykorzystanie laserów o niskiej mocy (Low
Level Laser Therapy) ma również wiele zalet takich, jak:
polepszenie gojenia kości i tkanek miękkich, zmniejszenie obrzęku, zapalenia i bólu po różnych zabiegach
chirurgicznych.1
Efekt fotobiomodulacyjny indukowany przez lasery
diodowe o długościach fal w zakresie od światła czerwonego do bliskiej podczerwieni (630-940 nm) wpływa na
wzrost syntezy mitochondrialnego ATP i moduluje proliferację komórek. Zastosowanie laserów o długościach
fal z zakresu „okna optycznego” (600-1100nm) skutkuje głębszą penetracją tkankową, a zatem wywołuje szeroką odpowiedź komórki na światło.2
Na uwagę zasługuje przedstawienie krzywej ArndtaSchultza, która opisuje zależność efektywności LLLT od
dawki energii wyrażonej w dżulach na centymetr kwadratowy tkanki. Przebieg krzywej Arndta-Schultza mówi, że
słabe bodźce zwiększają, umiarkowane hamują, a skrajne bodźce eliminują aktywność fizjologiczną komórki.3
Oznacza to, że użycie niewystarczającej dawki energii
lasera nie ma wpływu na tkankę, ale zastosowanie zbyt
dużej dawki wywołuje efekt biosupresyjny. Dlatego wykorzystanie dawki energii lasera w zakresie 1-5 J/cm2 pozwala uzyskać optymalną odpowiedź biologiczną.2
Terapie laserami o niskich mocach wykazują działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwobrzękowe

06 laser

1 2019

oraz regeneracyjne.4 Efekt przeciwzapalny osiągany jest
poprzez wzrost wydzielania serotoniny obkurczającej
naczynia krwionośne. Zmienia się również stężenie heparyny i histaminy poprawiających mikrokrążenie oraz
zmniejsza się przepuszczalność naczyń krwionośnych,
co chroni przed obrzękami. Wiązka światła laserowego podnosi próg bólu przez stymulację mitochondriów,
zwiększanie potencjału energetycznego, wyrównanie
potencjału spoczynkowego oraz stabilizację błon komórkowych. Wpływa na zwiększoną regenerację, pobudzając fibroblasty do proliferacji oraz produkcji prekolagenu,
budulca włókien kolagenowych, co przyspiesza gojenie
tkanek.5
W niniejszym artykule opisano działanie biostymulującego lasera diodowego o długości fali 635 nm (SmartM,
Lasotronix) w różnych procedurach z zakresu chirurgii
implantologicznej.

Przypadek 1
Odbudowa braku zębowego w pozycji 46 (implant tytanowy klasy 4, średnica: 4.5 mm, długość: 10 mm):

Ryc. 1

Ryc. 1: CBCT przedzabiegowe, planowanie pozycji implantu,
ocena jakości kości na podstawie wskaźnika szarości obliczanego
przez oprogramowanie komputerowe. Grot czarnej strzałki oznacza miejsce i wynik pomiaru skali szarości (gęstości kości).

[7] =>

chirurgia

Ryc. 2

Ryc. 3

Ryc. 4

Ryc. 5

Ryc. 6

Ryc. 2: CBCT wykonane celem zaplanowania pozycji implantu i pomiaru skali szarości.
Ryc. 3: Pomiar stabilizacji pierwotnej implantu za pomocą urządzenia Periotest.
Ryc. 4: Wykonano biostymulację gojenia tkanek za pomocą lasera diodowego o długości fali 635 nm. Protokół naświetlania: 1 dzień przed
zabiegiem, bezpośrednio, 2, 4, 7, 14 dni po zabiegu. Parametry ustawienia lasera: moc wyjściowa: 100 mW, średnica rękojeści: 8 mm,
powierzchnia plamki: 0,5024 cm2, średnia gęstość mocy: 199,04 mW/cm2, tryb ciągły, dawka: 4J na punkt, czas: 40 s na punkt, 2 punkty
(naświetlanie od strony policzka i języka), łączna energia na sesję: 8J. Na rycinie widoczna aplikacja bezpośrednio po zabiegu.
Ryc. 5: Ostatnia (6.) aplikacja lasera po 2 tygodniach. Dawka całkowita wyniosła 48 J.
Ryc. 6: Pomiar stabilizacji implantu po 3 miesiącach po zabiegu.

laser

1 2019

07

[8] =>

chirurgia

Ryc. 7

Ryc. 8

Ryc. 7: CBCT 3 miesiące po zabiegu.
Ryc. 8: Ostateczna odbudowa protetyczna.

08 laser

1 2019

[9] =>

chirurgia

Przypadek 2
Implantacja 2 wszczepów jednoczęściowych w pozycji
12 i 22 (implanty tytanowe klasy 4, średnica: 2.5 mm, długość: 11,5 mm) u pacjentki leczonej ortodontycznie.

Ryc. 9

Ryc. 10

Ryc. 11

Ryc. 12

Ryc. 13

Ryc. 9: Pacjentka z brakiem zawiązków zębów siecznych bocznych, przygotowane miejsce dla wszczepienia implantów.
Ryc. 10: Przeprowadzony cykl biostymulacji wg protokołu naświetlenia: bezpośrednio po implantacji, 3, 7, 14 dni po zabiegu. Parametry ustawienia lasera: moc wyjściowa: 100 mW, średnica rękojeści: 8 mm, powierzchnia plamki: 0,5024 cm2, dawka: 3 J/cm2, tryb ciągły, 2 punkty
(naświetlanie każdego implantu od strony policzka i podniebienia). Na rycinie widoczna aplikacja lasera 3 dni po zabiegu.
Ryc. 11: Laser SmartM z wykorzystanymi ustawieniami.
Ryc. 12: Po 2 tygodniach po implantacji zacementowano korony tymczasowe, bezpośrednio po demontażu aparatu ortodontycznego.
Ryc. 13: Zacementowano korony ostateczne po 3 miesiącach od implantacji.

laser

1 2019

09

[10] =>

chirurgia

Przypadek 3
Implantacja 2 wszczepów w pozycjach 15 i 14 (implanty tytanowe klasy 4, średnica: 4 i 4.5 mm, długość:
10 mm) z podniesieniem dna zatoki szczękowej metodą
otwartą.

Ryc. 14a

Ryc. 15a

Ryc. 14b

Ryc. 14c

Ryc. 15b

Ryc. 16

Ryc. 14: a. Stan przed zabiegiem. b. Preparacja okna kostnego. c. Augmentacja dna zatoki szczękowej z jednoczesną implantacją wszczepów
tytanowych.
Ryc. 15: Przeprowadzony cykl biostymulacji wg protokołu naświetlenia: bezpośrednio po implantacji, 3, 7, 14 dni po zabiegu. Parametry ustawienia lasera: moc wyjściowa: 100 mW, średnica rękojeści: 8 mm, powierzchnia plamki: 0,5024 cm2, dawka: 3 J/cm2, tryb ciągły, 3 punkty
policzkowo i 1 punkty podniebiennie. Na rycinie widoczna aplikacja lasera bezpośrednio po zabiegu.
Ryc. 16: Stan tkanek miękkich po 4 miesiącach po implantacji.

10 laser
1 2019

[11] =>

chirurgia

Ryc. 17a

Ryc. 17ab

Ryc. 17c

Ryc. 17: a. Implant w pozycji 14 wraz z koroną ostateczną. b. Implant w pozycji 15 wraz z koroną ostateczną. c. Praca ostateczna w ustach
pacjenta.

Przypadek 4
Implantacja 2 wszczepów w pozycjach 24 i 27 (implanty tytanowe klasy 4, średnica: 4 i 4.5 mm, długość:
10 i 11.5 mm) z podniesieniem dna zatoki szczękowej metodą zamkniętą w okolicy zęba 27.

Ryc. 18a

Ryc. 19a

Ryc. 18b

Ryc. 18c

Ryc. 19b

Ryc. 18: a. Implantacja w pozycji 24. b. Intralift z wykorzystaniem piezosurgery. c. Widoczny implant z materiałem kościozastępczym umieszczonym pod błoną Schneidera.
Ryc. 19: Przeprowadzony cykl biostymulacji wg protokołu naświetlenia: bezpośrednio po implantacji, 3, 7, 14 dni po zabiegu. Parametry ustawienia lasera: moc wyjściowa: 100 mW, średnica rękojeści: 8 mm, powierzchnia plamki: 0,5024 cm2, dawka: 3 J/cm2, tryb ciągły, 2 punkty
(naświetlanie każdego implantu od strony policzka i podniebienia). Na rycinie widoczna aplikacja lasera natychmiastowo po zabiegu.

laser

1 2019

11

[12] =>

chirurgia

Ryc. 20a

Ryc. 20b

Ryc. 20: Ostatnia aplikacja lasera
14 dni po implantacji.
Ryc. 21: Gojenie tkanek po 30 dniach.

Ryc. 21

Dyskusja
W opisanych przypadkach wykorzystano do biostymulacji okołozabiegowej polski laser SMARTMPRO, który wykorzystuje falę o długości 635 nm. Ta długość fali
pozwala na zmniejszanie ból i obrzęku tkanek miękkich
po zabiegach chirurgicznych. Nieocenioną zaletą takiego
postępowania terapeutycznego jest fakt, że pacjenci po
zabiegach przyjmują mniejszą ilość środków przeciwbólowych oraz dobrze akceptują taką formę leczenia.

Przypadek 5
Implantacja 4 wszczepów w pozycjach 14, 12, 22 i 24
(implanty tytanowe klasy 4, średnica: 4 mm, długość:
10 mm) u pacjenta bezzębnego celem wykonania uzupełnienia typu overdenture.

Ryc. 22b

Ryc. 22a

Zastosowanie laseroterapii bezpośrednio po zabiegu
pozwala uzyskać lokalną poprawę krążenia i przyspiesza regeneracji tkanek miękkich. Stosowanie światła lasera o tej długości fali w fazie zapalnej gojenia kości (pierwsze 2 tygodnie) pozwala na zmniejszenie zapalenia, co
poprawia i przyspiesza remodeling kości.

Ryc. 22c

Ryc. 22: a. Stan przed zabiegiem. b. Odwarstwienie płata śluzówkowo-okostnowego. Widoczne piny kierunkowe. c. CBCT pozabiegowe.

12 laser
1 2019

[13] =>

chirurgia

Ryc. 23

Ryc. 24a

Ryc. 24b

Ryc. 23: Przeprowadzony cykl biostymulacji wg protokołu naświetlenia: bezpośrednio po implantacji, 3, 7, 14 dni po zabiegu. Parametry ustawienia lasera: moc wyjściowa: 100 mW, średnica rękojeści: 8 mm, powierzchnia plamki: 0,5024 cm2, dawka: 3 J/cm2, tryb ciągły, 2 punkty
(naświetlanie każdego implantu od strony policzka i podniebienia). Na rycinie widoczna aplikacja lasera bezpośrednio po zabiegu.
Ryc. 24: a. Stan tkanek miękkich 3 tygodnie po zabiegu. b. Stan tkanek miękkich 3 miesiące po zabiegu.

Terapia laserami o niskich mocach (LLLT) jest jedną
z innowacyjnych metod usprawnienia procesu gojenia
kości, która jednocześnie zwiększa stabilizację implantów tytanowych umieszczonych w tkance kostnej.6 Liczne
badania udokumentowały wzrost stabilizacji implantów

i współczynnika kontaktu kości z implantem (BIC) po aplikacji LLLT.7, 8 LLLT pobudza komórkę do syntezy ATP w mitochondrium, co zwiększa szybkość proliferacji komórek.9-11
Laser działa także biostymulująco na tkankę kostną, zwiększając proliferację i różnicowanie osteoblastów.12

laser

1 2019

13

[14] =>

chirurgia

Badanie Al. Ghamdiego i współpracowników10 wykazało, że LLLT może indukować mitozę w hodowanych
komórkach, produkcję kolagenu oraz zwiększa syntezę
DNA i RNA. Piśmiennictwo potwierdza, że zastosowanie
laserów w operacjach tkanek miękkich i twardych poprawia i przyspiesza gojenie.13-16 Mohammed i wsp.17 w swoim badaniu zademonstrowali wpływ biostymulacji laserowej na poprawę procesu gojenia uszkodzonych tkanek,
a także przyspieszenie regeneracji nerwów.

Podsumowanie
Laser diodowy o długości fali 635 nm (barwy czerwonej) wpływa na zwiększenie stabilizacji implantów
umieszczonych w kości i zwiększa gęstość tkanki kostnej
w okolicy wszczepu. Wykazano pozytywny wpływ światła
tego lasera na zmniejszenie dolegliwości bólowych po zabiegach chirurgii implantologicznej.

Autor:
Dr n. med. Jacek Matys – ukończył
studia podyplomowe Master in Oral
Laser Application na Uniwersytecie
Sapienza w Rzymie. Członek
International Academy of EMDOLA,
członek Polskiego Towarzystwa
Stomatologii Laserowej i Polskiego
Towarzystwa Stomatologicznego, opiekun
merytoryczny PTS Case Study Club.
Kontakt:
Ka-dent
Wschowa, ul. Lipowa 18
E-mail: jacek.matys@wp.pl,

Piśmiennictwo
1. de Freitas PM, Simoes A. Lasers in dentistry: guide for clinical practice. Mosby, Saint Louis, 2015: 15-16.
2. Huang YY, Sharma SK, Carroll J, Hamblin MR. Biphasic
dose response in low level light therapy – an update. Dose-Response. 2011; 9(4): 602-618.
3. Oron U, Yaakobi T, Oron A, Hayam G, Gepstein L, Rubin
O, Wolf T, Ben Haim S. (2001) Attenuation of infarct size in
rats and dogs after myocardial infarction by low-energy laser
irradiation. Lasers Surg Med.;28(3):204-11.
4. de Souza TO, Martins MA, Bussadori SK, Fernandes KP,
Tanji EY, Mesquita-Ferrari RA, Martins MD. Clinical evaluation of low-level laser treatment for recurring aphthous stomatitis. Photomed Laser Surg. 2010;28(2):85-88.

14 laser
1 2019

5. Iwanicka-Grzegorek E, Puczyłowska-Rybaczyk M. Terapeutyczne i diagnostyczne zastosowanie lasera w schorzeniach
jamy ustnej. Nowa Stomatol. 2011;3:128-133.
6. Kasraei S, Torabi S, Farhadian M. Low-level laser therapy with 940 nm diode laser on stability of dental implants:
a randomized controlled clinical trial. Lasers Med Sci. 2018
Feb;33(2):287-293.
7. Khadra M, Rønold HJ, Lyngstadaas SP, Ellingsen JE, Haanaes HR (2004) Low-level laser therapy stimulates bone-implant interaction: an experimental study in rabbits. Clin
Oral Implants Res 15:325-32.
8. Goymen M, Isman E, Taner L, Kurkcu M. Histomorphometric Evaluation of the Effects of Various Diode Lasers and
Force Levels on Orthodontic Mini Screw Stability. Photomedicine and Laser Surgery. 2015;33(1):29-34. doi:10.1089/
pho.2014.3833.
9. Al. Ghamdi KM, Kumar A, Moussa NA. Application of low
level laser therapy to enhance the proliferation of stem cells
and various other cultured cells. Lasers Med Sci (2012)
27:237-249.
10. Pires Oliveira DA, de Oliveira RF, Zangaro RA, Soares CP.
Evaluation of low-level laser therapy of osteoblastic cells.
Photomed Laser Surg. 2008 Aug;26(4):401-4.
11. Al Ghamdi KM, Kumar A, Moussa NA. Low-level laser therapy: a useful technique for enhancing the proliferation of various cultured cells. Lasers Med Sci. 2012
Jan;27(1):237-49.
12. Amid R, Kadkhodazadeh M, Ahsaie MG, Hakakzadeh A. Effect of low level laser therapy on proliferation and differentiation of the cells contributing in bone regeneration. J Lasers
Med Sci. 2014 Fall;5(4):163-70.
13. Barbosa D, de Souza RA, Xavier M, da Silva FF, Arisawa
EA, Villaverde AG. Effects of low-level laser therapy (LLLT)
on bone repair in rats: optical densitometry analysis. Lasers
Med Sci. 2013 Feb;28(2):651-6.
14. Stein A, Benayahu D, Maltz L, Oron U. Low-level laser irradiation promotes proliferation and differentiation of human osteoblasts in vitro. Photomed Laser Surg. 2005
Apr;23(2):161-6.
15. Gomes FV, Mayer L, Massotti FP, Baraldi CE, Ponzoni D,
Webber JB, de Oliveira MG. Low-level laser therapy improves peri-implant bone formation: resonance frequency, electron microscopy, and stereology findings in a rabbit model.
Int J Oral Maxillofac Surg. 2015 Feb;44(2):245-51.
16. Aoki A, Mizutani K, Schwarz F, et al. Periodontal and peri-implant wound healing following laser therapy. Periodontol
2000. 2015;68(1):217-269.
17. Mohammed IF, Al-Mustawfi N, Kaka LN. Promotion of regenerative processes in injured peripheral nerve induced
by low-level laser therapy. Photomed Laser Surg. 2007
Apr;25(2):107-11.

[15] =>

[16] =>

chirurgia

Likwidacja afty na błonie śluzowej
jamy ustnej z użyciem lasera Nd:YAG
– prezentacja przypadku
Marta Roszkiewicz

14-letnia pacjentka w ogólnie dobrym stanie zdrowia zgłosiła się do gabinetu, uskarżając się na ból po
wewnętrznej stronie dolnej wargi. Skarżyła się, że ból
się zwiększa, szczególnie podczas spożywania kwaśnych i słonych produktów, a także gorących i ciepłych
napojów.

Rozpoznanie
Badanie kliniczne wykazało białawą zmianę o powierzchni 6 x 3 mm, znajdującą się w okolicy dolnego,
lewego siekacza z boku przedsionka. Wokół zmiany za-

uważono czerwoną otoczkę. Badanie ujawniło owrzodzenie o charakterze afty. Zęby były zdrowe, a dziąsła bez
zmian patologicznych. Stwierdzono także niewielkie zaniedbania w zakresie higieny jamy ustnej (mała ilość płytki
nazębnej).

Plan leczenia
Plan leczenia obejmował użycie lasera Nd:YAG do odparowania uszkodzonej tkanki bez krwawienia i bólu podczas oraz po zabiegu. Celem leczenia było również ułatwienie szybkiej odbudowy tkanki. Zalecono także, w razie
potrzeby, powtórzenie naświetlenia po 3 dniach.

Przebieg leczenia
W procedurze klinicznej użyto lasera Nd:YAG, który emituje długość fali 1064 nm, z włóknami o średnicy
300 mikrometrów, w trybie MSP. W tym trybie czas trwania
impulsu wynosi 100 mikrosekund. Moc lasera: 2 W, częstotliwość: 20 Hz. Zabieg został przeprowadzony w trybie
bezdotykowym, ruchami kolistymi. W związku z zastosowanymi parametrami, nie było konieczności stosowania
znieczulenia miejscowego. Wiązka skierowana została
prostopadle do zmiany. Pacjentka od razu odczuła ulgę
i zmniejszenie dolegliwości bólowych. Podczas zabiegu
nie wystąpiło krwawienie, a proces gojenia przebiegał
szybko i bez konieczności kolejnych wizyt.

Ryc. 1

Autorka:

Ryc. 2

Ryc. 1: Stan przed leczeniem.
Ryc. 2: Ustawienia lasera.

16 laser
1 2019

Marta Roszkiewicz – absolwentka
Akademii Medycznej w Warszawie, dyplom
lekarza dentysty uzyskała w 2007 r.
W 2016 r. ukończyła kurs laserowy
w Aachen Dental Laser Center, uzyskując
tytuł Master. Członek Polskiego Towarzystwa
Stomatologii Laserowej, Polskiego
Towarzystwa Periodontologicznego,
Polskiego Stowarzyszenia Stomatologii
Mikroskopowej. Współtworzy „Klinikę na
Brzozowej” w Laskach pod Warszawą.

[17] =>

chirurgia

Ryc. 3

Ryc. 4

Ryc. 5

Ryc. 6

Ryc. 7

Ryc. 3: Podczas zabiegu.
Ryc. 4: Stan 24 godz. po zabiegu.
Ryc. 5: Stan 48 godz. po zabiegu.
Ryc. 6. Stan 72 godz. po zabiegu.
Ryc. 7: Stan 7 dni po zabiegu.

laser

1 2019

17

[18] =>

magazine

18 laser
1 2019

[19] =>

[20] =>

diagnostyka

Nowoczesne metody diagnostyczne
w stomatologii – zastosowanie
fioletowego lasera (405 nm)
Marta Maciak, Damian Korczyński
Streszczenie: W artkule przedstawiono możliwości wykorzystania fluorescencji generowanej za pomocą lasera o długości fali 405 nm w stomatologii zachowawczej, periodontologii i diagnostyce zmian na błonach śluzowych.
Słowa kluczowe: diagnostyka, fluorescencja, laser.

Zjawisko fluorescencji jest coraz powszechniej wykorzystywane w stomatologii, opartej na koncepcji zarówno profilaktyki, jak i kompleksowej diagnostyki pacjenta. W niniejszym artykule przedstawiono możliwości
wykorzystania fluorescencji generowanej za pomocą
lasera o długości fali 405 nm w stomatologii zachowawczej, periodontologii oraz diagnostyce zmian na błonach
śluzowych.
Głównym celem diagnostyki jest określenie, z jakim
problemem pacjent zgłasza się do gabinetu i znalezienie odpowiedniego sposobu leczenia, adekwatnego do
postawionego rozpoznania. Diagnostyka w gabinecie
stomatologicznym w głównej mierze oparta jest na użyciu standardowych metod z wykorzystaniem wzroku, lusterka i zgłębnika czy sondy periodontologicznej. Równie
często lekarze posługują się w tym celu zdjęciem rtg.
Jednakże postawienie prawidłowej diagnozy bardzo często przysparza wiele trudności, bowiem tradycyjne metody nie są wystarczające do oceny powierzchni stycznych
zębów, złogów poddziąsłowych i charakteru zmian na
błonie śluzowej. Istnieje potrzeba wprowadzenia dodatkowych metod diagnostycznych, szczególnie w przypadkach, kiedy nie można wykonać zdjęcia rtg (kobiety w ciąży, małe dzieci).
Po raz pierwszy opisywane w 1911 r. przez Stubela
metody optyczne z użyciem światła ultrafioletowego, zdobywają obecnie coraz większe uznanie, przede wszystkim ze względu na brak inwazyjności i dużą czułość.
Badanie fluorescencyjne stanowi nowoczesną technikę
diagnostyczną i jest wykorzystywane w stomatologii do
wykrywania ubytków próchnicowych, złogów nazębnych i płytki bakteryjnej, jak również zmian na błonach
śluzowych.

20 laser
1 2019

Zjawisko fluorescencji polega na pochłanianiu i jednoczesnej emisji zwrotnej fotonów o niższym poziomie energetycznym oraz większej długości fali niż promieniowanie
wzbudzające. W przypadku żywych komórek mówimy
o autofluorescencji związanej z obecnością endogennych
związków chemicznych zdolnych do takiej emisji (fluorofory). Po zaabsorbowaniu światła o długości fali zbliżonej
do ultrafioletu, fluorofory ulegają wzbudzeniu do wyższego poziomu energetycznego, a następnie powracając na
poprzedni, emitują promieniowanie o większej długości
fali (luminescencja).
Wiele naturalnych substancji, w tym minerały, grzyby, bakterie, keratyna, kolagen i wiele innych składników
naszego ciała podlega zjawisku autofluorescencji, co jest
właśnie wykorzystywane w diagnostyce. W przypadku zębów, zjawisko to oparte jest na obecności endogennych
fluoroforów w szkliwie i zębinie. Liczne badania przeprowadzone z użyciem zjawiska fluorescencji w stomatologii wykazały brak znaczących różnic pomiędzy zębami szczęki
i żuchwy, wszystkie zęby u tej samej osoby mają zbliżoną
intensywność fluorescencji. Zaobserwowano jednak spadek fluorescencyjności nasilający się z wiekiem, kiedy to
dochodzi do zmian w strukturze zęba, w postaci zwiększenia grubości warstwy zębiny i fizjologicznego zamykania
kanalików z równoczesną utratą grubości szkliwa.
W niniejszym artykule przedstawiono zastosowanie
zjawiska fluorescencji indukowanego laserem emitującym
falę o długości 405 nm w diagnostyce stomatologicznej.
W codziennej praktyce zjawisko to może być wykorzystane m.in. do:
–– diagnostyki ognisk demineralizacji i próchnicy, szczególnie w bruzdach zębów trzonowych i na powierzchniach stycznych,

[21] =>

diagnostyka

–– detekcji zębiny próchnicowej podczas opracowywania
ubytku,
–– różnicowania martwych zębów, wypełnień i uzupełnień
protetycznych,
–– wykrywania złogów kamienia, zwłaszcza w kieszonkach dziąsłowych,
–– wizualizacji pęknięć szkliwa i zębów,
–– oceny stanu higieny i skuteczności szczotkowania zębów u pacjentów z aparatami ortodontycznymi,
–– wykrywania pozostałości kleju ortodontycznego wokół
zamków i po ich zdjęciu na szkliwie zębów, jak również
kompozytu stosowanego do unieruchamiania zębów
po urazach,
–– wykrywania zmian niewidocznych gołym okiem,
–– wykrywania na błonach śluzowych zmian o możliwym
potencjale nowotworowym,
–– sprawdzania realnych granic zmian istniejących na błonie śluzowej.
Badanie powinno być przeprowadzone w zaciemnionym pomieszczeniu, a końcówka lasera musi znajdować się w odległości ok. 10 cm od badanego obiektu
(Ryc. 1 i 2).

Diagnostyka ognisk demineralizacji
i próchnicy, opracowanie ubytku
Dzięki wykorzystaniu światła ultrafioletowego nawet
niewielkie porowatości szkliwa i początkowe stadia ubytku próchnicowego mogą zostać zdiagnozowane znacznie
dokładniej niż przy użyciu standardowych metod.
Miejsca demineralizacji w obrębie szkliwa poddane
działaniu światła fioletowego wykazują ciemniejszą barwę
niż otaczające je zdrowe tkanki. W przypadku kontaminacji
ubytku bakteriami, obserwowane będzie świecenie w kolorze czerwonym, charakterystyczne dla bakterii próchnicowych zawierających porfiryny. Jest to bardzo pomocne
podczas preparacji ubytku, pozwala bowiem na całkowite
usunięcie próchnicowo zmienionej zębiny bez nadmiernego jej opracowywania, a co się z tym wiąże maksymalne
zachowanie zdrowych tkanek. Nadmienić jednak trzeba,
że intensywność fluorescencji w zaawansowanej zmianie
próchnicowej jest mniejsza niż w początkowym stadium
ubytku. Wynika to z faktu absorpcji luminescencji porfiryn przez brunatnie zabarwioną tkankę objętą procesem
próchnicowym lub warstwę zębiny naprawczej.

Ryc. 1

laser

1 2019

[22] =>

diagnostyka

Ryc. 2

Metodę fluorescencji można także z powodzeniem
wykorzystać do zidentyfikowania nieprawidłowości mineralizacji szkliwa związanych z jego niedorozwojem,
a także do różnicowania fluorozy, która może mieć podobną strukturę i kolor do początkowych zmian próchnicowych, jednak w świetle ultrafioletowym będzie się różniła kształtem i lokalizacją zmiany (Ryc. 3-5).

Różnicowanie martwych zębów,
wypełnień i uzupełnień protetycznych
Uzupełnienia protetyczne nie wykazują zjawiska
fluorescencji w ogóle, a zęby pozbawione żywej miazgi w znacznie mniejszym stopniu, co pozwala na ich
bardzo łatwe odróżnienie podczas standardowego
badania.

22 laser
1 2019

Fluorescencja pozwala na stosunkowo łatwe wykrycie
wypełnień umieszczonych w zębach. Idealny materiał do
odbudowy powinien mieć fluorescencję identyczną lub
bardzo zbliżona do naturalnego zęba. Jednak wypełnienia kompozytowe cechują się zróżnicowaną fluorescencją
w zależności od rodzaju i ilości luminoforów, które zawierają w swojej strukturze. Zwykle są to cząsteczki z III, IV i V
grupy układu okresowego posiadające właściwości luminescencji. Nowsze generacje materiałów kompozytowych
zawierają w swoim składzie substancje, które pozwalają
na uzyskanie odpowiedniej fluorescencji, zbliżonej do naturalnej struktury zęba, dzięki czemu stają się one prawie
zupełnie niewidoczne w świetle ultrafioletowym.
Użycie światła o długości fali 405 nm jest bardzo pomocne w codziennej praktyce do diagnozowania nieszczelności wypełnień, jakości połączenia wypełnienia

[23] =>

diagnostyka

Ryc. 3

Ryc. 1–3: Jak badać przy użyciu lasera?
Ryc. 4: a) Zmiana próchnicowa w świetle
dziennym, b) 405 nm.
Ryc. 5: Po usunięciu szkliwa a) w świetle
dziennym, b) 405 nm.

Ryc. 4a

Ryc. 4b

Ryc. 5a

Ryc. 5b

laser

1 2019

23

[24] =>

diagnostyka

z tkankami zęba i mikroprzecieku. Widoczna na brzegach wypełnienia czerwona barwa będzie świadczyć
o kontaminacji bakteriami i konieczności jego wymiany
(Ryc. 6 i 7).

Wykrywanie złogów nazębnych
Zastosowanie światła o długości fali 405 nm pozwala
na bardzo szybką, nieinwazyjną i dokładną diagnostykę
periodontologiczną, dzięki możliwości uwidocznienia złogów niewidocznych gołym okiem.
Fluorescencja w kolorze czerwonym pochodząca
z dojrzałej płytki pozwala na precyzyjną identyfikację de-

pozytów złogów nazębnych zarówno naddziąsłowych, jak
i zlokalizowanych głęboko w kieszonkach dziąsłowych.
Szczególnie ważne jest to w przypadku Actinomyces
Actinomycetemcomitans i Fusobacterium Nucleatum,
ściśle związanych z chorobami przyzębia. Bakterie te
bowiem wykazują intensywną luminescencję w kolorze
czerwonym. (Ryc. 8). Ponowne użycie światła fioletowego
po przeprowadzonym zabiegu scalingu pozwala na ocenę poprawności jego wykonania.
W przypadku pacjentów ortodontycznych z aparatami
stałymi bardzo istotne jest utrzymanie prawidłowej higieny
jamy ustnej, co wiąże się z koniecznością systematycznego motywowania i kontrolowania skuteczności stosowanych przez pacjentów środków i metod oczyszczania
zębów z płytki nazębnej. Przydatnym elementem w edukacji pacjenta jest uwidocznienie złogów nazębnych
i osadów. Zastosowanie lasera o długości fali 405 nm nie
wymaga stosowania środków wybarwiających płytkę nazębną, przez co jest lepiej akceptowane przez pacjenta.
Ocena oczyszczania zębów pozwala uwidocznić miejsca
niedokładnie szczotkowane po naświetleniu światłem lasera w postaci czerwonych/różowych obszarów wymagających poprawy (Ryc. 9).

Wizualizacja pęknięć szkliwa i zębów
Ryc. 6a

Pęknięte i złamane zęby są wyzwaniem diagnostycznym ze względu na różnorodne niespecyficzne
objawy zgłaszane przez pacjenta. Odpowiednia i wczesna diagnostyka może pomóc w podjęciu decyzji o dalszym postępowaniu. Fluorescencja jest w tym przypadku
nieocenionym narzędziem do wykrywania pęknięć w obrębie szkliwa, korony lub pionowego pęknięcia korzenia
(Ryc. 10).

Wykrywanie zmian na błonach śluzowych
o możliwym potencjale nowotworowym

Ryc. 6b

Ryc. 7

Ryc. 6: Całkowite opracowanie ubytku a) w świetle dziennym, b) 405 nm.
Ryc. 7: a) korona protetyczna, b) wypełnienie, c) kamień nazębny.

24 laser
1 2019

Badanie fluorescencyjne znajduje coraz szersze zastosowanie w wykrywaniu zmian potencjalnie złośliwiejących na powierzchniach błon śluzowych. Wg WHO, są
to wszystkie nieprawidłowości niosące ryzyko powstania
raka i zalicza się tu: leukplakię, erytroplakię, liszaj płaski
oraz włóknienie podśluzówkowe. Tkanki o prawidłowej
strukturze, poddane badaniu, wykazują intensywne zielone świecenie, zaś struktury patologiczne obrazują się
jako ciemne plamy o różnym stopniu zaczernienia. Jest
to zjawisko tzw. ubytku fluorescencji, czyli FVL (ang. fluorescence visualisation loss), które może sygnalizować
nieprawidłową strukturę tkanki i wzmożone podziały komórkowe, charakterystyczne dla nowotworzenia. Nie jest
to jednak badanie rozstrzygające i na jego podstawie
nie można postawić ostatecznego rozpoznania, bowiem
stany zapalne, tatuaże amalgamatowe czy krwiaki, które
nie stanowią zagrożenia, również prezentują ubytek flu-

[25] =>

diagnostyka

Ryc. 8a

Ryc. 8b

Ryc. 9

Ryc. 8: a) złogi kamienia w świetle dziennym, b) złogi kamienia w świetle 405 nm.
Ryc. 9: a) cement tymczasowy, b) korony protetyczne, c) złogi kamienia.

orescencji. Z tego względu każda zmiana utrzymująca się
dłużej niż 2 tygodnie powinna być poddana weryfikacji
histopatologicznej (Ryc. 11 i 12).

Podsumowanie
Fluorescencja z wykorzystaniem lasera o długości fali
405 nm jest bezpieczną, łatwą i bardzo obiecującą metodą diagnostyczną w stomatologii. Biorąc pod uwagę
szeroki zakres zastosowań, metoda ta w niedalekiej przyszłości może zastąpić konwencjonalne sposoby diagno-

styki. Dla lekarzy praktyków jest użytecznym narzędziem
w codziennej praktyce, pozwalającym na wczesne wykrywanie zmian próchnicowych, diagnostykę periodontologiczną i onkologiczną, co daje możliwość podjęcia
odpowiednich działań. Niezbędne są jednak dalsze badania i analizy mające na celu pogłębienie wiedzy z zakresu
możliwości zastosowania tego narzędzia.
Piśmiennictwo dostępne u wydawcy.
Niniejszy artykuł ukazał się na łamach „Smile” nr 1/2019

laser

1 2019

25

[26] =>

diagnostyka

Ryc. 10a

Ryc. 10b

Ryc. 10b

Ryc. 10: a) zdrowy ząb, b) pęknięcia w obrębie korony.
Ryc. 11: a) zmiana niegojąca się
od czterech miesięcy.
Ryc. 12: a) korony protetyczne,
b) zmiana zapalna.

Ryc. 11a

Ryc. 11b

Ryc. 12a

Ryc. 12b

Autorzy:
Dr n. med. Marta Maciak – absolwentka
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
W 2007 r. uzyskała specjalizację w dziedzinie
stomatologii zachowawczej z endodoncją.
W latach 2004-2009 pracowała
w Zakładzie Stomatologii Zachowawczej
Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku,
a w 2009 r. uzyskała tytuł doktora nauk
medycznych. Jest członkiem Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego
(PTS), Polskiego Towarzystwa Endodontycznego (PTE), Polskiego
Stowarzyszenia Implantologicznego (PSI) oraz Academy of Laser
Dentistry (ALD). Ponadto, jest autorką wielu publikacji. Od 2005 r.
prowadzi wykłady i szkolenia praktyczne dla lekarzy dentystów w Polsce
i na świecie. Jej główne zainteresowania to stomatologia estetyczna,
endodoncja, protetyka i medycyna estetyczna.

26 laser
1 2019

Lek. dent. Damian Korczyński –
absolwent Uniwersytetu Medycznego
w Lublinie w 2010 r. W trakcie studiów
pracował naukowo w kole naukowym
chirurgii stomatologicznej i pedodoncji.
Członek Polskiego Towarzystwa
Stomatologicznego, Polskiego Towarzystwa
Periodontologicznego, Polskiego
Towarzystwa Stomatologii Laserowej oraz Academy of Laser
Dentistry.
Kontakt:
E-mail: martamaciak2012@gmail.com

[27] =>

[28] =>

protokoły leczenia

Ocena własnego protokołu
terapii fotodynamicznej w leczeniu
liszaja płaskiego języka
Magdalena Sulewska, Ewa Duraj, Stefan Sobaniec, Alfreda Graczyk, Marta Wróblewska, Jan Pietruski,
Małgorzata Pietruska
Streszczenie: Różnorodność obrazu klinicznego liszaja płaskiego jamy ustnej (OLP) skutkuje zmiennym spektrum
zgłaszanych przez pacjenta dolegliwości. Niepoznana etiologia schorzenia sprawia, że leczenie stanowi szczególne
wyzwanie dla lekarza dentysty. Celem badań była kliniczna ocena skuteczności własnego protokołu terapii fotodynamicznej w leczeniu siateczkowej postaci liszaja płaskiego języka (OLP). Własny protokół terapii fotodynamicznej (PDT)
zastosowano u 15 osób w wieku 37-84 lat, u których rozpoznano 22 ogniska OLP. Jako fotouczulacz wykorzystano 5%
kwas 5-aminolewulinowy, który aplikowano na zmianę 2 godz. przed naświetlaniem. Źródło światła stanowiła lampa
diodowa własnej konstrukcji emitująca światło długości fali 630 nm i mocy 300 mW. Zabiegi wykonywano w odstępach cotygodniowych przez 10 sesji. Skuteczność leczenia oceniano makroskopowo, prowadząc monitoring wielkości
ognisk na poszczególnych sesjach PDT, wykonując pomiar (w mm) przy pomocy sondy periodontologicznej. Efekty
przeprowadzonej terapii oceniono klinicznie bezpośrednio po zakończeniu leczenia i podczas kolejnych 12 miesięcy.
Średnia wielkość ognisk OLP przed leczeniem wynosiła 2,44 cm2±1,78. Po leczeniu poprawę stwierdzono w 18 miejscach, w tym w 10 – całkowite ustąpienie zmian. Średnia redukcja wielkość zmian wyniosła 34,84%. Po zakończeniu
12-miesięcznej obserwacji średnia wielkość zmian wynosiła 0,42 cm2±0,98 wskazując na 82,79% skuteczność PDT
w obszarze błony śluzowej języka. Otrzymane wyniki sugerują, że PDT może stać się alternatywą dla dotychczas stosowanych metod leczenia siateczkowej postaci OLP języka.
Słowa kluczowe: liszaj płaski jamy ustnej, terapia fotodynamiczna.

Liszaj płaski jest przewlekłą chorobą skórno-śluzówkową o nieokreślonej etiologii. Aktualne dane wskazują
na wieloczynnikową etiopatogenezę schorzenia ze szczególnym uwzględnieniem różnych mechanizmów odpowiedzi immunologicznej.1 Wielu autorów2-5, poza modulacją układu odpornościowego, podkreśla w niej udział
czynników genetycznych, infekcyjnych, psychologicznych
i toksycznych.
Częstość występowania schorzenia w populacji waha
się od 0,5 do 2,2%. Częściej chorują kobiety z przewagą
1,4-2:1, bez predyspozycji rasowych.1,6,7 Cordova i wsp.1
donoszą, że zmiany najczęściej dotyczą osób w 6. i 7.
dekadzie życia. Zmiany skórne często cofają się, w przeciwieństwie do zmian umiejscowionych w jamie ustnej, które są przewlekłe i rzadko ulegają spontanicznej
remisji.
Klinicznie liszaj płaski jamy ustnej charakteryzuje się
zróżnicowaniem makroskopowym. Andreasen8 wyróżnił
6 typów zmian: siateczkową, nadżerkową (erozyjną), płytkową (tarczkową), grudkową, atroficzną (zanikową) i pę-

28 laser
1 2019

cherzową (brodawkowatą). Najczęściej występuje postać
siateczkowa i nadżerkowa, dlatego też niektórzy autorzy
wyszczególniają tylko te 2 postacie OLP.9 Różnorodność
obrazu klinicznego liszaja płaskiego jamy ustnej skutkuje zmienną symptomatologią zmian. Liszaj siateczkowy,
grudkowy i tarczkowy mają zazwyczaj przebieg bezobjawowy. Erozyjne, zanikowe i pęcherzowe formy OLP są
często przyczyną silnego bólu i pieczenia.10,11 Schorzenie
wykazuje szczególną predylekcję do błony śluzowej policzków, chętnie umiejscawia sie także na błonie śluzowej
języka, dziąseł i wargi dolnej.12 Forma siateczkowa charakteryzuje się występowaniem symetrycznie rozmieszczonych zrogowaciałych pasm, zwanych siateczką lub
rozstępami Wickhama.
Rozpoznanie liszaja płaskiego powinno opierać się na
szczegółowo zebranym wywiadzie i wnikliwym badaniu klinicznym oraz ocenie histopatologicznej wycinków pobranych ze zmienionego chorobowo obszaru.13 Uwzględniając
przewlekły charakter schorzenia, celem każdej zastosowanej terapii jest przede wszystkim zmniejszenie dolegliwości
i wydłużenie okresu intermisji. Asymptomatyczne formy

[29] =>

protokoły leczenia

liszaja wymagają okresowej kontroli w celu wykluczenia
ewentualnego zezłośliwienia zmian.13 Przed rozpoczęciem
właściwego leczenia należy zawsze wyeliminować czynniki zaostrzające proces chorobowy, wykonać sanację jamy
ustnej, zoptymalizować higienę, unikać tytoniu, alkoholu
i pikantnych potraw.4,10,13
Niemożność określenia etiologii schorzenia sprawia,
że leczenie jest zwykle trudne i tylko objawowe. Obecnie
brak jednoznacznego, skutecznego schematu leczenia
zmian o charakterze liszaja płaskiego w jamie ustnej.
Częsta nieskuteczność standardowo stosowanej farmakoterapii, liczne niepożądane efekty uboczne i nawrotowość zmian skłania do poszukiwania nowych rozwiązań
i alternatywnych metod leczenia. Postępowanie niefarmakologiczne z zastosowaniem klasycznej chirurgii, kriochirurgii czy laseroterapii2,13-16 jest także ograniczone poprzez
rozległość, topografię i rodzaj zmian OLP, a przy laserze
CO2 przez brak możliwości przeprowadzenia badania
histopatologicznego.13 Poważnymi efektami ubocznymi, z których najpoważniejszym jest potencjał kancerogenny obarczone są: miejscowa fotochemioterpia PUVA
(Psolaren Ultra-Violet A), PUVASOL (psolaren ultra-violet
A and solar radiation), wąskopasmowy zakres promieniowania UVB (narrow band UVB-NB-UVB).13,67,18
Szczególną nadzieję w leczeniu objawowego OLP budzi zastosowanie terapii fotodynamicznej (Photodynamic
therapy – PDT). Procedura wykorzystuje substancję fotouczulająca, która selektywnie gromadzi się w miejscu
zmienionym chorobowo. Aktywowana światłem o odpowiedniej długości wykazuje działanie immunomodulujące,
cytotoksyczne, niszcząc zapalne komórki obecne w ogniskach liszaja płaskiego.13,19,20 Istotnym atutem PDT jest
niewielka inwazyjność oraz ograniczona liczba i nasilenie
objawów ubocznych. Skuteczność tej metody wydaje się
obiecująca, ale nie do końca określona, ze względu na
zbyt mało danych w piśmiennictwie oraz różnorodność
stosowanych protokołów.21-25 Dlatego celem prezentowanych badań była kliniczna ocena skuteczności własnego
protokołu terapii fotodynamicznej z użyciem 5% kwasu
5-aminolewulinowego (ALA) w leczeniu siateczkowej postaci liszaja płaskiego języka.

Materiał i metody
Terapię fotodynamiczną (PDT) zastosowano u 15 osób
(11 kobiet, 4 mężczyzn) w wieku 37-84 lat (67,38 ± 14,14)
z 22 ogniskami siateczkowej postaci liszaja płaskiego języka. Wszystkie zmiany zlokalizowane były na bocznych
powierzchniach języka i były przyczyną dolegliwości
bólowych.
Terapię i obserwację pacjentów prowadzono w okresie od 2013 do 2015 r. w Zakładzie Chorób Przyzębia
i Błony Śluzowej Jamy Ustnej Uniwersytyetu Medycznego

w Białymstoku. Uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej
UmwB na przeprowadzenie cyklu terapeutycznego
(R-I-002/263/2012).
U każdego z chorych przeprowadzono badanie podmiotowe i przedmiotowe, na podstawie których ustalono
przebieg choroby i ewentualne dotychczasowe leczenie
oraz rodzaj, rozległość i lokalizację zmian. Warunkiem
niezbędnym do rozpoczęcia terapii fotodynamicznej było
potwierdzenie rozpoznania klinicznego wynikiem uzyskanym z badania histopatologicznego.

Procedura terapeutyczna
W terapii fotodynamicznej jako prekursora fotouczulacza użyto kwasu 5-aminolewulinowego (ALA). Żel 5%
ALA aplikowano bezpośrednio na zmianę i otaczająca
błonę śuzową w ilości 2 mm, na 2 godz. przed naświetlaniem, stosując opatrunek okluzyjny własnego autorstwa.
Arkusz włókniny fizelinowej o rozmiarach przekraczających ognisko chorobowe pokrywano starannie wartswą
fotouczulacza. Następnie usuwano ślinę z okolic ogniska
liszaja i przykładano do wysuszonej błony śluzowej włókninę z naniesionym preparatem. Następnie opatrunek
stabilizowano kilkoma warstwami jałowej gazy. Po 30 min.
opatrunek wymieniano i nakładano nową porcję żelu, celem umożliwienia penetracji fotouczulacza w głębsze warstwy zmiany. Po 2 godz. od aplikacji fotosensybilizatora
rozpoczynano naświetlanie lampą diodową własnej konstrukcji dostarczającą za pomocą światłowodu promieniowanie o długości fali 630 nm i mocy 300 mW z końca
światłowodu. Powierzchniowa gęstośc energii (dawka
światła) wynosiła 150 J/cm2.
W związku z brakiem wczesnej odpowiedzi na leczenie, u wszystkich pacjentów wykonano 10 zabiegów PDT
powtarzanych w odstępach cotygodniowych. Na wizycie
rozpoczynającej właściwe leczenie, wielkość zmian oceniano makroskopowo przy pomocy sondy periodontologicznej PCPUNC 15 (Hu-Friedy, IL, USA), podając wynik
w milimetrach oraz wykonywano dokumentację fotograficzną. Pomiar dotyczył długości i szerokości najdłuższego odcinka łączącego skrajne punkty w obrębie ogniska
chorobowego i granicy zdrowej błony śluzowej, przez co
wielkość zmian była charakteryzowana przez pole powierzchni zmiany zajmującej błonę śluzową języka.
Na potrzeby badań zmiany OLP podzielono w zależności od ich wielkości:
–– Grupa 0 – brak widocznych zmian
–– Grupa I – zmiana o wielkości < 1,5 cm2
–– Grupa II – zmiana o wielkości ≥ 1,5 cm2 i < 3 cm2
–– Grupa III – zmiana o wielkości ≥ 3 cm2
Ocenie poddano ponadto subiektywne doznania pacjentów. Osoby badane oceniały nasilenie ewentualnych

laser

1 2019

[30] =>

protokoły leczenia

Po leczeniu poprawę stwierdzono w 18 obserwowanych miejscach, w tym w 10 odnotowano całkowite ustąpienie zmian. 4 miejsca nie odpowiedziały na leczenie, odnotowano wzrost ognisk liszaja płaskiego języka.

dolegliwości (ból, pieczenie, kłucie, napięcie błony śluzowej) podczas terapii w skali od 0 do 3. Skala subiektywnej
oceny dolegliwości:
–– 0 – brak objawów
–– 1 – dolegliwości o lekkim natężeniu
–– 2 – dolegliwości o średnim natężeniu
–– 3 – dolegliwości o ciężkim natężeniu.

Średnia redukcja wielkości zmian OLP po 10 sesjach
naświetlania wyniosła 34,84% i była istotna statystycznie
(p < 0.05). W czasie 12-miesięcznej obserwacji odnotowano dalsze gojenie zmian, uzyskując 82,79% redukcję
wielkości ognisk OLP (p < 0,001). Szczegółowe dane liczbowe przedstawiono w tabelach 1 i 2.

Wywiad dotyczący subiektywnej oceny leczenia zbierano na każdej wizycie, a na wizytach nieparzystych (3., 5.,
7. i 9.) przed aplikacją ALA i naświetlaniem dokonywano
oceny makroskopowej oraz wykonywano dokumentację
fotograficzną. Po zakończonej terapii pacjenci byli monitorowani przez kolejne 12 miesięcy. Wizyty kontrolne odbywały się po tygodniu od ostatniej sesji PDT oraz po 1, 3, 6,
9 i 12 miesiącach. Podczas kontroli wykonywano pomiary
wielkości ognisk i dokumentację fotograficzną.

Po zakończeniu serii 10 naświetlań największą
(58,52%) średnią redukcję wielkości zmian uzyskano
w grupie III. 11,79% redukcję wielkości zmian odnotowano
w grupie II, a w grupie I zaobserwowano wzrost wielkości
ognisk liszaja języka o 11,24%.

Wyniki poddano analizie statystycznej z użyciem oprogramowania Statistica 10.0 (StatSoft, USA). Do porównania zmian parametrów klinicznych w czasie wykorzystano
test t-Studenta. Jako statystycznie istotne uznano wyniki
na poziomie p < 0,05.

Po rocznej obserwacji średnia redukcja wielkości
zmian była w każdej z grup wyższa i wynosiła ponad 67%.
Uzyskano wyższą (92,59%) redukcję wielkości pola powierzchni ognisk liszaja języka w grupie III, w porównaniu
do grupy I i II, w których zmniejszenie wielkości ognisk
OLP wynosiło odpowiednio 79,78% i 67,18%.

Wyniki

Analizując zmiany w poszczególnych grupach wielkościowych stwierdzono, że średnia redukcja ognisk
OLP zlokalizowanych na języku była najwyższa (po
10 x PDT i po 12 miesiącach obserwacji) w grupie III.
Porównując jednak zmiany zachodzące bezpośrednio
po zakończeniu terapii względem okresu rocznej obserwacji, należy zauważyć, że najwyższa 91,02% redukcja
dotyczy ognisk OLP sklasyfikowanych w grupie I (11,24%
+ 79,78%) (Tab. 3).

U przebadanych 15 pacjentów potwierdzono histopatologicznie obecność 22 miejsc z siateczkową postacią liszaja płaskiego. We wstępnym badaniu klinicznym stwierdzono, że średnia wielkość ognisk wynosiła 2,44 cm2±1.77.
Najczęściej, w 40,91% przypadków (9 miejsc OLP) występowały zmiany o wielkościach ≥ 1,5 cm2 sklasyfikowanych
w grupie II. Do grupy I przydzielono 7 ognisk liszaja płaskiego języka (31,82%), a do grupy III – 6 (27,27%).

Tab. 1: Liczba i odsetek zmian siateczkowej postaci OLP języka przed, po leczeniu i po 12-miesięcznej
obserwacji.
Miejsce
wystąpienia
zmiany

Liczba zaobserwowanych zmian bezpośrednio po leczeniu
wszystkie

Liszaj płaski
języka

wyleczone

częściowo
wyleczone

brak
odpowiedzi

45,46%

36,36%

18,18%

Liczba zaobserwowanych zmian po 12 miesiącach
wyleczone
15

68.18%

częściowo
wyleczone

niezmienione

27,27%

4,55%

Tab. 2: Średnia wielkość, odchylenia standardowe i średnia redukcja zmian OLP języka przed, po leczeniu
i 12-miesięcznej obserwacji.
Miejsce
Liczba
wystąpienia
zmian
zmiany
Liszaj płaski

*istotność statystyczna

30 laser
1 2019

Średnia wielkość zmian (cm2)
i odchylenie standardowe
przed
leczeniem

po leczeniu

po
12 m-cach

Średnia
redukcja
zmian po
10x PDT

2,44±1,48

1,59±2,39

0,42±0,98

34,84%

p
przed i po
10x PDT

Średnia
redukcja
zmian po
12 m-cach

p
przed i po
12 m-cach

0,0002*

82,79%

0,00001*

[31] =>

protokoły leczenia

Na uwagę zasługuje fakt, że po 12-miesięcznej obserwacji stwierdzono obecność tylko jednej rozległej zmiany o polu powyżej 3 cm2 i tylko 2 zmiany o powierzchni
pomiędzy 1,5 a 3 cm2. 15 zmian uległo remisji (wyleczeniu), a pozostałe 4 zostały sklasyfikowano w grupie I, czyli
przedziale wielkości poniżej 1,5 cm2. Szczegółowe dane
przedstawia tabela nr 4.
Bezpośrednio po 10 naświetlaniach w 18 miejscach
odnotowano poprawę, wyrażoną poprzez redukcję wielkości zmian OLP. 4 ogniska chorobowe nie odpowiedziały na terapię, zwiększyły pole powierzchni zajmowanego
obszaru błony śluzowej języka. 4 ogniska z grupy III uległy
wyleczeniu, 2 pozostałe nie zmieniły przedziału wielkości (Tab. 4).
Po rocznej obserwacji otrzymano poprawę aż
w 21 miejscach (95,45%), w tym w 15 przypadkach wygojenie zmian. Tylko 1 ognisko liszaja zlokalizowanego na
języku nie odpowiedziało na leczenie. Zwiększyło zasięg
zajmowanej powierzchni o 2,29 cm2, zmieniając przedział
wielkości z grupy II na grupę III.

Subiektywna ocena leczenia
Przed rozpoczęciem terapii PDT 10 osób (66,67%
badanych) zgłaszało ból o ciężkim natężeniu (skala 3),
5 pozostałych podawało ból o średniej sile ekspresji
(skala 2). Każda osoba podawała wzrost dolegliwości po
spożyciu ostrych i/lub kwaśnych potraw, często niemożność prawidłowego odżywiania i utrzymania higieny jamy
ustnej.

Przez pierwszych 5 serii – bezpośrednio po naświetlaniu – wszyscy pacjenci deklarowali ból o ciężkim natężeniu trwający przez 1-2 godz. (skala 3) i umiarkowane
dolegliwości przez ok 3-4 dni (skala 2). Kolejne naświetlania przyniosły zmniejszenie dolegliwości. Po 9. serii PDT
11 osób (73,33%) odczuwało ból pozabiegowy (pieczenie,
kłucie) jedynie kilka godzin po zabiegu (skala 2), u 4 kolejnych dolegliwości utrzymywały się przez 24-48 godz.
Po 10. serii PDT 10 osób (83,33%) deklarowało ból do
2 godz. po naświetlaniu (skala 2), u 7 z nich ból o lekkim
natężeniu utrzymywał się do 24-48 godz. (skala 1). 2 osoby zgłaszały lekki dyskomfort przez kolejne 2 dni (skala 1),
3 pozostałe – brak objawów bólowych (skala 0).
Po 5. naświetlaniu 9 osób (60%) odczuwało znaczną poprawę, 3 zgłaszało ból o sile umiarkowanej (skala 2), 3 kolejne – o lekkiej (skala 1), 3 pozostałe – zupełny
brak dolegliwości (skala 0). Po 7. serii PDT 4 pacjentów
(26,67%) podawało umiarkowane dolegliwości bólowe
(skala 2), 6 osób (40%) – ból o lekkim natężeniu (skala 1),
kolejne 5 (33,33%) – brak dolegliwości pomimo obecności
zmian (skala 0).
Po 9. naświetlaniu wszystkie osoby podawały zmniejszenie dolegliwości bólowych, pomimo obecności zmian.
3 osoby (20%) odczuwały ból o umiarkownych natężeniu
(skala 2), 7 (46,67%) – o lekkim (skala 1), 5 pozostałych
(33,33%) – brak dolegliwości bólowych (skala 0).
W czasie 12-miesięcznej oberwacji zmniejszenie dolegliwości utrzymywało się. 7 pozostałych ognisk OLP
występowało u 5 osób. U jednej z osób obecności zmian

Tab. 3: Pola powierzchni i średnia redukcja wielkości siateczkowych zmian OLP języka przed i po leczeniu
w poszczególnych grupach.
Liszaj płaski języka
Pomiar wielkości

Przed
(cm2)

Po leczeniu
(cm2)

Średnia
redukcja wielkości

Po 12 m-cach
(cm2)

Średnia
redukcja wielkości

Grupa I

0,89±0,29

0,99±2,05

+11,24%

0,18±0,42

79,78%

Grupa II

1,95±0,43

1,72±1,62

11,79%

0,64±1,37

67,18%

Grupa III

4,99±1,10

2,07±3,74

58,52%

0,37±0,20

92,59%

Tab. 4: Liczba zmian liszaja płaskiego języka przed i po leczeniu w poszczególnych grupach
Pomiar przed
leczeniem

Pomiar po leczeniu

Pomiar po 12 m-c obserwacji

Grupa III

Grupa II

Grupa I

Grupa 0

Grupa III

Grupa II

Grupa I

Grupa 0

Grupa I (n=7)

1

-

2

4

-

-

2

5

Grupa II (n=9)

1

4

2

2

1

1

1

6

Grupa III (n=6)

2

-

-

4

-

1

1

4

n – liczba obserwowanych zmian w danym przedziale wielkości

laser

1 2019

31

[32] =>

protokoły leczenia

towarzyszył ból o umiarkowanym natężeniu (skala 2).
2 osoby zgłaszały ból o lekkim nasileniu (skala1), a 2 pozostałe – brak dolegliwości bólowych (skala 0).

Dyskusja
Celem prezentowanych badań była ocena skuteczności własnego protokołu PDT w leczeniu siateczkowej postaci liszaja płaskiego języka. Stwierdzono, że bezpośrednio po wykonaniu 10 naświetlań średnia redukcja wielkości
ognisk była istotna i wyniosła 34,84%. Otrzymany wynik
może wydawać się niezadowalający, należy go jednak
interpretować ostrożnie, ponieważ jest on skutkiem obliczeń matematycznych. Rzeczywistą kliniczną skuteczność leczenia można określić poprzez wnikliwą analizę
indywidualnych przypadków. Po przeprowadzonej terapii
PDT do wygojenia lub zmniejszenia doszło w przypadku
81,82% ognisk OLP. Poprawę zaobserwowano w 18 z 22
zmian, z których 8 zostało całkowicie wyleczonych.
W dostępnym piśmiennictwie podawana jest
różna (jednak zawsze wysoka) skuteczność PDT w zależności od stosowanego protokołu. Aghahosseini i wsp.21
poddali PDT z wykorzystaniem błękitu metylenowego
(MB) 26 ognisk OLP, w tym 12 z postacią siateczkową.
Poprawę odnotowano w przypadku 16 (61,54%) zmian,
zaś w 4 uzyskano całkowitą remisję. Wszystkie wyleczone zmiany były sklasyfikowane jako postać siateczkowa. 10 zmian (38,46%) nie odpowiedziało na leczenie.
Przeciętna redukcja wielkości wynosiła 44,3%.21 W innych
badaniach cytowani autorzy uzyskali poprawę w 4 z 5 leczonych ognisk OLP. W 2 przypadkach zmiany ustąpiły,
zaś w 2 kolejnych uległy zmniejszeniu o 50%. Jedno ognisko OLP nie odpowiedziało na leczenie.22
Sadaksharam i wsp.23 odnotowali podobną 50% istotną redukcję wielkości zmian OLP po zastosowaniu tego
samego fotouczulacza. Z badań Sobaniec i wsp.24 wynika,
że zastosowanie innego fotouczulacza – Chlorinu-e6 pozwala na osiągnięcie nieco większej – 55% redukcji wielkości powierzchni ognisk. Z 48 leczonych zmian poprawę
uzyskano w 39 miejscach (81,25%), w tym w przypadku
14 zmian – remisję choroby. Kvaal i wsp.25 po użyciu estru
metylowego 5% kwasu ALA (methyl 5-aminolevulinate –
MAL) podali istotną poprawę po leczeniu, nie przedstawiając jednak pierwotnych wielkości zmian, jak i wartości
ich redukcji.
Analiza przedstawionych publikacji dowodzi, że efekt
terapii może być widoczny bezpośrednio po jej zakończeniu lub dopiero po pewnym czasie.22-25 Kvaal i wsp.25
zwracają uwagę na fakt, że 1 miesiąc po zakończeniu
leczenia wielkość ognisk zmniejszała się nieznacznie,
a dopiero po 3 miesiącach odnotowano istotnie zmniejszenie ich rozmiaru. Z badań własnych wynika, że w ciągu
roku od zakończenia leczenia ma miejsce dalsze gojenie

32 laser
1 2019

ognisk OLP, a redukcja wielkości ognisk osiąga wartość
82,79%. Poprawę odnotowano w 21 na 22 miejsc, co
odpowiadało remisji i/lub redukcji wielkości aż 95,45%
ognisk OLP, w tym całkowite wyleczenie 15 miejsc. Na
leczenie nie odpowiedziało zaledwie 7,26% zmian. Dane
te mogą nasuwać przypuszczenie, że PDT stymuluje mechanizmy gojenia, których skutki obserwowane są wyraźniej w obserwacjach długoterminowych, co wydaje się
tym bardziej istotne, uwzględniając przewlekły charakter
schorzenia. Obserwacja ta wymaga jednak potwierdzenia w badaniach długoterminowych i na większej liczbie
przypadków.
Średnia wielkości powierzchni ognisk OLP wynosiła
2,44 cm2±1,48. Po 10 sesjach naświetlania, powierzchnia
zmian uległa redukcji o 0,85 cm2 i wynosiła 1,59 cm2±2,39.
Średnia wielkości ognisk liszaja języka po 12-miesięcznym
okresie obserwacji zmniejszyła się o 2,02 cm2, osiągając
wartość 0.42 cm2±0,98. Bezpośrednio po zakończeniu
terapii, 4 zmiany (18,18%) nie zareagowały na leczenie. Po
rocznym okresie obserwacji brak efektu terapeutycznego
stwierdzono już tylko w jednym miejscu, gdzie ognisko liszaja zwiększyło swe wymiary o 2,29 cm2, osiągając wielkość pola powierzchni 4 cm2. Należy jednak zauważyć, że
omawiana zmiana OLP w czasie 12 miesięcy zmniejszyła
się o 1,4 cm2 względem wartości otrzymanej bezpośrednio po zastosowanej terapii, co może sugerować potrzebę zastosowania większej ilości naświetlań.
Aghahosseini i wsp.21 podają podobną 0,8 cm2 redukcję powierzchni ognisk OLP po leczeniu z użyciem
MB przy niższej wyjściowej wartości tego parametru
wynoszącej 1 cm2±0,9. Wyższą skuteczność PDT z wykorzystaniem Chlorinu-e6 otrzymali Sobaniec i wsp.23
Średnia powierzchnia ognisk OLP po leczeniu wynosiła 2,7 cm2±2,62, zmniejszając swe wymiary o 3,3 cm2.
W większości dostępnych publikacji21-23 autorzy nie podają jednak ani początkowych, ani końcowych wielkości
leczonych ognisk OLP, co znacznie utrudnia porównanie
i odniesienie się do wyników uzyskanych w badaniach
własnych.
Autorski protokół terapii zakładał wykorzystanie
promieniowania o długości fali 630 nm, mocy 300 mW
i energii 150 J/cm2 emitowanego przez lampę diodową. Zaplanowano wykonanie niezbędnej liczny naświetlań pozwalających na wyleczenie zmiany, ale nie więcej
niż 10. Ze względu na brak wczesnej odpowiedzi na leczenie, u każdego pacjenta przeprowadzono 10 sesji PDT. Zaobserwowano także, że liczba wyleczonych
zmian wzrastała wraz z liczbą cykli PDT.
Chen i wsp.26 dopiero po 22 sesjach uzyskali remisję
zmian raka brodawkowatego, zlokalizowanego wewnątrzustnie. Wyniki uzyskane w badaniach sugerują, że stosując
ALA, należy rozważyć stosowanie terapii dłużej niż przez

[33] =>

protokoły leczenia

10 sesji. Inni autorzy odnotowywali różną reakcję na terapię w zależności od zastosowanego protokołu. Sobaniec
i wsp.16 do PDT wykorzystali światło o długości fali 660 nm
i dawce energii 90 J/cm2. Analogicznie do rezultatów
własnych, ze względu na brak wczesnej odpowiedzi na
leczenie, wszystkie zmiany poddane były także 10-krotnemu naświetleniu. Sadaksharam i wsp.23 zastosowali
PDT, w której źródło światła stanowiła łukowa lampa ksenonowa, emitująca falę świetlną o długości 630 nm i dawkę energii 120 J/cm2. Protokół leczniczy zawierał 4 sesje naświetlań: w 1., 4., 7. i 15. dniu terapii. Po pierwszych
3 naświetlaniach żadna ze zmian nie odpowiedziała na
leczenie. Autorzy odnotowali istotną statystycznie redukcję wielkości zmian po 4. naświetleniu. 10 z 20 leczonych
ognisk uległo redukcji w zakresie 20-49%, określanej
przez badaczy jako umiarkowana poprawa. Aghahosseini
i wsp.21,22 redukcję zmian zaobserwowali w ciągu 1 tygodnia po pojedynczej sesji PDT z wykorzystaniem lasera
niskoenergetycznego emitującego światło o długości
fali 632 nm i gęstości energii 100 J/cm2 lub 120 J/cm2.
Szybką odpowiedź na leczenie odnotowali również Kvaal
i wsp.25, którzy przeprowadzili leczenie laserem diodowym
o długości fali 600-660 nm i gęstości energii wynoszącej
75 J/cm2.
W czasie rocznego okresu obserwacji od zakończenia
leczenia nie odnotowano nawrotu choroby. Liczba wyleczonych ognisk względem wyniku bezpośrednio po 10
seriach PDT wzrosła o 5 (z 10 do 15), a średnia redukcja
wielkości ognisk o 47,95% (z 34,84% do 82,79%). Godnym
podkreślenia jest fakt, że każdy z pacjentów zgłaszał się
regularnie na wizyty kontrolne przez cały okres obserwacji. Z innych badań wynika, że możliwe jest długoczasowe
utrzymanie remisji choroby po PDT. Kvaal i wsp.25 obserwowali stabilny rezultat leczenia u 10 z 14 pacjentów
podczas 4-letniej obserwacji. Wynik leczenia u pozostałych 4 osób (28,58%) nie był znany, gdyż nie zgłosiły się
one na badanie kontrolne. Aghahosseini i wsp.22 podają,
że trwałość efektu po przeprowadzonej terapii może być
utrzymana przez 3-9 miesięcy, zaś Sadaksharam i wsp.23
twierdzą, że przez 6 miesięcy. Możliwość kilku- czy kilkunastomiesięcznego utrzymania remisji zmian wydaje się
dużą zaletą PDT w porównaniu do leczenia farmakologicznego, którego skuteczność jest bardzo różna. Zmiany
OLP są często oporne na leczenie farmakologiczne,
a wielu pacjentów zgłasza nawroty w krótkim czasie po
przerwaniu leczenia.13-15
Dane z piśmiennictwa, dotyczące wieku i płci wskazują, że ryzyko wystąpienia liszaja płaskiego jamy ustnej
jest wyższe u kobiet zwłaszcza w 6. i 7. dekadzie życia.1,8
Badania własne wskazują na słuszność tych obserwacji.
Spośród 15 pacjentów, kobiety stanowiły grupę 11 osób,
co stanowiło 73,33% badanych. Przedział wiekowy naszych pacjentek wynosił 60-84 lata, ze średnią wieku wynoszącą 72±7,94. Większość z nich była obciążona długo-

letnim wywiadem choroby. Mężczyźni stanowili zaledwie
26,67% badanych, najmłodszy uczestnik miał 37, a najstarszy 77 lat. Średnia wieku populacji mężczyzn wynosiła
51,75±18,46.
W badaniach Sobaniec i wsp.24 grupa kobiet
była ponad dwukrotnie większa i stanowiła 69,57%
osób poddanych terapii fotodynamicznej. W badaniach Sadaksharam i wsp.23 oraz Aghahosseini i wsp.21
także dominowały kobiety, stanowiąc odpowiednio 65%
i 92,3% badanych grup.
Pomimo selektywności fotouczulacza do chorobowo
zmienionych tkanek, PDT może powodować pieczenie,
kłucie, obrzęk, ból w pobliżu zdrowych tkanek.27,28 Ból
może być odczuwany w trakcie, bezpośrednio po i kilka
godzin po naświetlaniu, a różnice w subiektywnej ocenie terapii przez pacjentów mogą mieć związek z różną
procedurą PDT, w tym z zastosowaną dawką energii czy
rodzajem fotouczulacza. Można go jednak skutecznie
zmniejszyć lekami przeciwbólowymi podanymi bezpośrednio przed lub po terapii.21-25
W badaniach własnych, po pierwszych 5 naświetleniach, wszyscy nasi pacjenci deklarowali ból o ciężkim
natężeniu trwający przez 1-2 godz. Osoby poddane terapii
nie wymagały jednak podawania żadnych leków przeciwbólowych i znieczulających, wydaje się zatem, że zaproponowana przez nas procedura terapeutyczna może być
polecana osobom w podeszłym wieku i pacjentom z wieloma zmianami. Odczuwany dyskomfort okołozabiegowy
stopniowo zmniejszał się wraz z liczbą wykonywanych
sesji PDT. Po 10. naświetlaniu wszystkie osoby podawały
zmniejszenie dolegliwości bólowych, pomimo obecności
zmian OLP w jamie ustnej. W okresie kolejnych 12 miesięcy obserwacji po zakończeniu leczenia dolegliwości nadal
się zmniejszały, a te zgłaszane były zdecydowanie mniejsze niż przed rozpoczęciem terapii.
W badaniach Kvaal i wsp.25 po zastosowaniu MAL
pacjenci także zgłaszali nieznaczny ból podczas naświetlania i umiarkowany dyskomfort w pierwszym tygodniu.
Wszyscy akceptowali jednak leczenie, nie podając innych
skutków ubocznych.25 Przeciwstawne spostrzeżenia wysnuli Chen et al.,26 którzy przeprowadzali PDT z 5% ALA
w znieczuleniu miejscowym ze względu na silny, pulsujący ból i/lub znaczne pieczenie. Ból często występował
1 lub 2 godz. po PDT i trwał 24-48 godz. Zastosowanie
takich fotouczulaczy, jak Chlorinu-e6 czy MB wydaje się
bardziej komfortowe dla pacjenta. Autorzy podkreślają
doskonałą tolerancję terapii fotodynamicznej wśród swoich pacjentów.
Z dostępnych danych wynika, że żaden z objętych
badaniami pacjentów nie zgłaszał nasilonego bólu, pieczenia lub jakichkolwiek działań niepożądanych w czasie
lub bezpośrednio po leczeniu.21,22,24 Aghahosseini i wsp.22

laser

1 2019

[34] =>

protokoły leczenia

zaobserwowali wydłużenie okresów remisji, a tym samym polepszenia jakości życia badanych pacjentów. Ból
oceniany przez pacjentów w skali 1-10 uległ znacznemu
zmniejszeniu. Przed leczeniem średnia wartość wynosiła 5,1±1,7, a po zakończeniu terapii zmalała do 0,9±1,5.
Pacjenci nie wymagali podawania żadnych leków przeciwbólowych i znieczulających podczas leczenia.
Terapia fotodynamiczna jest szczególną formą fotochemioterapii składającą się z 2 samodzielnych niezależnych składowych: źródła światła i fotouczulacza,
które działając razem, wywołują komórkową i tkankową
destrukcję w sposób zależny od tlenu. Zdeponowanie fotoczułego związku do zmienionej chorobowo tkanki z następową jego aktywacją za pomocą określonej długości
fali świetlnej powoduje przeniesienie energii kwantów
światła na molekularny tlen i wytworzenie reaktywnych
form tlenu – ROS.27 Dane z piśmiennictwa podkreślają
znaczenie fotouczulacza i wskazują, że jego wybór jest
krytycznym elementem procedur PDT. Zastosowany
w badaniach własnych 5% kwas aminolewulinowy nie jest
fotouczulaczem, ale po dostaniu się do komórki, w przebiegu procesów komórkowych, przekształcany jest w naturalny fotosensybilizator – protoporfirynę IX (PpIX). ALA
należy do fotosensybilizatorów II generacji, które mają
większą zdolność tworzenia tlenu singletowego w porównaniu do preparatów pierwszej generacji, często powodując znaczący ból podczas terapii.28-30 Informacje te mogą
wskazywać na przyczynę zgłaszanych przez pacjentów
dolegliwości podczas leczenia, zwłaszcza w początkowych seriach naświetlań.
Przedstawione dane z piśmiennictwa oraz wyniki
własne wskazują, że terapia fotodynamiczna jako nieinwazyjna metoda leczenia zmian w obrębie błony śluzowej jamy ustnej może stanowić alternatywę lub uzupełnienie innych, obecnie stosowanych metod leczenia
siateczkowej postaci liszaja płaskiego. Liczne zalety
PDT: znaczna skuteczność, znikoma inwazyjność, bezpieczeństwo oraz wydłużenie okresów remisji choroby
zachęcają do jej stosowania. Terapia może być wykonywana w warunkach ambulatoryjnych i powtarzana bez
konieczności ograniczenia dawki ze względu na brak
toksyczności i rozwoju oporności na leczenie nawet
po wielokrotnym zastosowaniu.28,29 Przewaga terapii
fotodynamicznej nad konwencjonalnymi metodami chirurgicznymi i radioterapeutycznymi polega nie tylko na
dwoistej selektywności. PDT prowadzi do ogólnoustrojowej antynowotworowej reakcji immunologicznej.30,31
Jako metoda łatwa do przeprowadzenia i powtórzenia
w każdym momencie, wydaje się być szczególnie przydatna u osób obciążonych innymi chorobami ogólnymi
lub u pacjentów w podeszłym wieku. Zgłaszana przez
pacjentów ogromna poprawa subiektywna, pomimo
obecności zmian jest niezwykle optymistycznym elementem leczenia.

34 laser
1 2019

Mimo, że reakcja na przeprowadzone leczenie jest
różna, to uzyskane wyniki i liczne zalety terapii są obiecujące. Jednakże, ze względu na różnorodność stosowanych aktualnie protokołów PDT oraz zauważalne rozbieżności w ich skuteczności, konieczna jest kontynuacja
badań w celu określenia możliwie najskuteczniejszego
modelu terapeutycznego oraz oceny stabilności wyników
w obserwacjach długoterminowych.
Niniejszy artykuł ukazał sie na łamach
„Implantologia stomatologiczna” 2(14)2018.

Autorzy:
Dr n. med. Magdalena Sulewska,
dr n. med. Ewa Duraj,
dr n. med. Stefan Sobaniec, prof.
dr hab. n. med. Małgorzata Pietruska
Zakład Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Kierownik: prof. dr hab. Małgorzata Pietruska
Ul. Waszyngtona 13
15-269 Białystok
Prof. dr hab. n. med. Alfreda Graczyk
Pracownia Biochemii i Spektroskopii Instytutu Optoelektroniki
Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie
Ul. Gen. Sylwestra Kaliskiego 2
00-908 Warszawa
Lek. dent. Marta Wróblewska
NZOZ „TRIDENT” s.c.
Marta i Dariusz Wróblewscy
Ul. Kard. Wyszyńskiego 16
18-400 Łomża
Dr hab. n. med. Jan Pietruski,
prof. dr hab. n. med. Małgorzata Pietruska
Praktyka Stomatologiczna
Ul. Waszyngtona 1
15-269 Białystok
Kontakt:
Magdalena Sulewska
Zakład Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej Jamy Ustnej
UM w Białymstoku
Ul. Waszyngtona 13
15-269 Białystok
Tel.: (85) 748 59 05
E-mail: cholewa.magda@gmail.com

Piśmiennictwo
1. Aghahosseini F, Mirzaii-Dizgah I, Abdollahi M, Akbari-Gillani
N. Efficacy of IMOD in the treatment of oral lichen planus.
Open Journal of Stomatology; 1, 13-17, 2011.
2. Cordoca P, Rubio A, Echeverria P. Oral lichen planus: A look
from diagnosis to treatment. J Oral Res; 3 (1), 62-67, 2014.

[35] =>

protokoły leczenia

3. Roopashree MR, Gondhalekar RV, Shashikanth MC, George
J, Thippeswamy SH, Shukla A. Pathogenesis of oral lichen
planus – a review. J Oral Pathol Med; 39 (10), 729-34, 2010.
4. Chiappelli F, Cajulis OS. Psychobiologic views on stress-related oral ulcers. Quintessence Int; 35 (3), 223-7, 2004.
5. Krasowka D, Pietrzak A, Surdacka A, Tuszyńska-Bogucka,
Janowski K, Roliński J. Psychological stress, endocrine and
immune response in patients with lichen planus. Int J Dermatol; 47 (11), 1126-34, 2008.
6. Petkowicz B, Sidor K, Berger M. Rola stresu w etiologii liszaja płaskiego jamy ustnej. Stomatologia Współczesna; 18
(5), 41-46, 2011.
7. Aghahosseini F, Arbabi-Kalati F, Fashtami LA, Fateh M, Djavid GE. Treatmet of oral lichen planus with photodynamic
therapy mediated methylene blue: A case report. Med Oral
Patol Oral Cir Bucal; 11 (2), 126-9, 2006.
8. Pavlic V, Vujic-Aleksic V. Phototherapy approaches in treatment of oral lichen planus. Photodermatol Photoimmunol
Photomed; 30 (1), 15-24, 2014.
9. Andreasen JO. Oral lichen planus. 1. A clinical evaluation of
115 cases. Oral Surg Oral Med Oral Pathol; 25 (1), 31-42,
1968.
10. Anuradha CH, Reddy BV, Nandan SR, Kumar SR. Oral lichen planus. A review. NY State Dent J; 74 (4), 66-8, 2008.
11. Araya M, Rojas Alcayaga G, Esguep A. Association between psychological disorders and the presence of oral lichen
planus, burning mouth syndrome and recurrent aphthous
stomatitis. Med. Oral; 9 (1), 1-7, 2004.
12. Koneru J, Mahalakshmi M, Naik R. Management of Oral lichen Planus – a review. Indian Journal of Applied Research;
3 (3), 289-290, 2013.
13. Mollaoglu N. Oral Lichen Planus: A review. British Journal of
Oral and Maxillofacial Surgery; 38, 370-377, 2000.
14. Schlosser BJ. Lichen planus and lichenoid reactions of the
oral mucosa. Dermatol Ther; 23 (3), 251-67, 2010.
15. Thum-Tyzo K, Tyzo B, Petkowicz B. Leczenie liszaja płaskiego jamy ustnej – przegląd piśmiennictwa. e-Dentico; 4 (50),
42-50, 2014.
16. Radwan-Oczko M. Topical Application of Drugs Used in Treatment of Oral Lichen Planus Lesions. Adv Clin Exp Med; 22
(6), 893-8, 2013.
17. Mostafa D, Tarakji B. Photodynamic therapy in Treatment of
Oral Lichen Planus. J Clin Med. Res; 7 (6), 393-399, 2015.
18. Horch HH, Gerlach KL, Schaefer HE. CO2 laser surgery of
oral premalignant lesions. Int J Oral Maxillofac Surg; 15 (1),
19-24, 1986.
19. Poswilo DE. Cryosurgery of the oral mucous membranes.
Proc R Soc Med; 68 (10), 608-9, 1975.
20. Yeh CJ. Simple cryosurgical treatment for oral lesions. Int J
Oral Maxillofac Surg; 29 (3), 212-6, 2000.
21. Loh HS. A clinical investigation of the management of oral
lichen planus with CO2 laser surgery. Clin Laser Med Surg;
10 (6), 445-9, 1992.
22. Deppe H, Hillemanns M, Hauck W. Recurrence rates of premalignant lesions after CO2 laser vaporization. Med Laser;
19, 55-60, 2004.

23. Deppe H, Horch HH, Henke J, Donath K. Peri-implant care
of ailing implants with the carbon dioxide laser. Int J Oral
Maxillofac Implants; 16 (5), 659-667, 2001.
24. Fornalski J. Terapia fotodynamiczna – jej oddziaływanie i zastosowanie w dermatologii. Nowa Med; 4, 71-74, 2006.
25. Aghahosseini F, Arbabi-Kalati F, Fashtami LA, Djavid GE, Fateh M, Beitollahi JM. Methylene blue-mediated photodynamic therapy: a possible alternative treatment for oral lichen
planus. Lasers Surg Med; 38, 1: 33-38, 2006.
26. Sadaksharam J, Nayaki KP, selvam N.P. Treatment of oral
lichen planus with methylene blue mediated photodynamic
therapy – a clinical study. Photodermatol Photoimmunol
Photomed; 28 (2), 97-101, 2012.
27. Sobaniec S, Bernaczyk P, Pietruski J, Cholewa M, Skurska
A, Dolińska E, Duraj E, Paniczko A, Olszewska E, Pietruska
M. Clinical assessment of the efficacy of photodynamic therapy in the treatment of oral lichen planus. Lasers Med Sci;
28 (1), 311-316, 2013.
28. Kvaal SI, Angell-Petersen E, Warloe T. Photodynamic treatment of oral lichen planus. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
Oral Radiol. 2013 Jan;115(1):62-70.
29. Chen HM, Chen CT, Yang H, Lee MI, Kuo MY, Kuo YS,
Wang YP, Tsai T, Chiang CP. Successful treatment of an
extensive verrucous carcinoma with topical 5-aminolevulinic
acid-mediated photodynamic therapy. J.Oral Pathol. Med
2005,34(4) 253-256.
30. Gorouhi F, Solhpour A, Beitollahi JM. Randomized trial of pimecrolimus cream versus triamcinolone acetonide paste in
the treatment of oral lichen planus. Journal of the American
Academy of Dermatology, 2007, 57: 806-813.
31. Konopka K, Gośliński T. Photodynamic therapy in dentistry.
J Dent Res 2007, 86:694-707.
32. Gursoy H, Ozcakir-Tomruk C, Tanalp J, Yilmaz S. Photodynamic therapy in dentistry: a literature review. Clin Oral
Invest 2013; 17:1113-1125.
33. Chen HM, Yu CH, Tu PC, Yeh CY, Tsai T, Chiang CP. Successful treatment of oral verrucous hyperplasia andoral leukoplakia with topical 5-aminolevulinic acid-mediated photodynamic therapy. Lasers Surg Med 2005;37:114-22.
34. Burguete MI, Galindo F, Gavara R. Singlet oxygen generation using a porous monolithic polymer supported photosensitizer: potential application to the photodynamic
destruction of melanoma cells. Photochem Photobiol Sci.,
2009, 8, 1: 37-44.
35. Koteeswaran D, Pravda C. Fotouczulacze w stomatologii –
raport użytkownika. Cosmetic dentistry 3+4_2011: 22-23.
36. Huang Z. A Review of progress in Clinical Photodynamic
Therapy. Technol Cancer Res Treat. 2005; 4 (3):283-293.
37. Van Duijnhoven FH, Aalbers RI, Rovers JP, Terpstra OT,
Kuppen P. The immunological consequences of photodynamic treatment of cancer, a literature review. Immunobiol
2003; 207: 105-113.
38. Nowis D, Stokłosa T, Legat M, Issat T, Jakóbisiak M,
Gołąb J. The influence of photodynamic therapy on the
immune response. Photodiagn Photodyn Ther 2005; 2:
283-298.

laser

1 2019

35

[36] =>

pilot study

Evaluation of a non-ablative
Er:YAG laser procedure to increase
the oropharyngeal airway volume:
a pilot study
Cameron Y.S. Lee, Cameron C.Y. Lee

Abstract: Background: Sleep disordered breathing, specifically obstructive sleep apnea (OSA) is due to constriction of
the oropharyngeal airway during sleep and has major public health implications. By conservative estimates, 3% of the
adult population are suffering from OSA characterized by sleep deprivation, fatigue during the day and somnolence.
The most common treatment for sleep apnea is continuous positive airway pressure (CPAP). However, CPAP does
not eliminate the cause of OSA. Methods: The goal of this prospective pilot study was to evaluate the changes of the
total airway volume and most constricted area of the oropharyngeal airway using a non-ablative laser procedure. Cone
beam computed tomography (CBCT) scans were obtained from seven patients enrolled in the study. Airway volume
measurements were calculated before and after laser treatment using 3D volumetric software. Results: The photothermic effects of a non-ablative laser procedure increased the mean total airway volume from 10.23 ± 0.94 mL to 12.54
± 1.01 mL (p=0.0179), and the minimum cross-sectional area from 109.7 ± 20.6 mm2 to 142.4 ± 29.2 mm2 (p=0.0484)
approximately 12 weeks post-laser treatment. Conclusions: Non-ablative laser therapy may be a promising non-surgical treatment modality for increasing the oropharyngeal airway volume, especially the most constricted area. Clinical
implications: The results of this pilot study demonstrate that photothermal energy applied to the pharyngeal and palatal
soft tissues may prove to be beneficial in the non-surgical management of sleep disordered breathing, especially the
CPAP intolerant individual.
Key words: sleep disordered breathing, airway constriction, photothermic, nonablative laser procedure, cone beam
computed tomography (CBCT), oropharyngeal airway volume.

Sleep disordered breathing affects thousands of
adults and children in the United States.1,2 Symptoms produced by snoring and apnea are the result of either partial or total collapse of the upper respiratory airway tract
during sleep.3 Anatomic structures involved may include
the soft palate, tonsils, uvula, base of tongue and lateral pharyngeal walls.4 In these patients, the airway caliber
is decreased by soft tissue excess and negative airway
pressure. Obstructive sleep apnea (OSA) leads to morbidity and mortality.1-4
Various treatment modalities for sleep disordered breathing have been recommended in the treatment of OSA.
The goal is to decrease the amount of soft tissues in the
pharynx.5 This can be accomplished by non-surgical interventions, such as weight reduction, avoiding the use of

36 laser
1 2019

alcohol and sedatives at night, continuous positive airway
pressure (CPAP), and use of oral mandibular appliances
to move the tongue base anteriorly. However, many clinicians do not know how to precisely advance the mandible
in a protrusive and downward direction to effectively relieve the obstruction of the pharynx.6
Surgery may also indicate, such as surgical advancement of the maxilla and mandible, either separately or
combined is the accepted treatment of OSA.7,8 Maxillary
advancement via Le Forte I osteotomy increases the nasopharyngeal airway volume in Class III dentofacial skeletal patients. Two jaw surgeries consisting of maxillary and
mandibular advancement surgery is effective when the
goal is to increase the pharyngeal airway at different levels
to relieve obstruction. This is the most effective invasive

[37] =>

pilot study

surgical procedure, with an 86% improvement for OSA.9
Mandibular advancement surgery via bilateral sagittal
split ramus osteotomies enlarges the pharyngeal airway,
and is the focus of many studies regarding mandibular
repositioning. However, the precise outcome from single
jaw surgery to relieve OSA has not been determined.10,11
Advanced surgical techniques in the treatment of sleep
apnea may include laser-assisted uvulopalatoplasty and
radiofrequency palatal reduction. Both methods decrease
the palatal soft tissue volume and tissue collapsibility by
increasing muscle tension as a result of the wound healing
proces.5
Laser therapy does increase wound healing by facilitating the repair process by increasing vascular formation (neo-angiogenesis) and production of elastin,
collagen, fibroblasts and epithelial tissues (neo-collagenesis).12 In non-ablative skin rejuvenation using laser treatment, Goldberg and Whitworth13 reported satisfactory
results in the treatment of periocular and perioral rhytides
using a Q-switched 1,064 nm Nd:YAG laser. In another
study using histology, Goldberg14 demonstrated the benefits of Nd:YAG laser therapy on collagen remodeling.
A Nd:YAG laser of 1,320 nm was used on the human skin
comprising 8 treatments over six weeks and using histological methods. Trelles et al.15 demonstrated that there
was an increase in the number and density of collagen
fibers during the remodeling phase. Further, the study
revealed that with laser therapy there was a decrease in
the interfibrillary space and excellent linear orientation of
the remodeled collagen fibers. Other studies using the
long pulsed 1064 nm Nd:YAG laser on skin wrinkles showed an improvement in appearance that appeared to
reduce skin laxity due to collagen remodeling.16-19 The
major effects of laser energy are applied externally and
must penetrate the skin to reach their target tissues. The
result is new collagen formation the results in retraction of skin.12-19
The use and results of laser treatment stimulate potential indications for a non-ablative laser procedure for sleep
disordered breathing, such as snoring and sleep apnea.
In a study involving 57 patients by Miracki and Vizintin20
using an Er:YAG laser (Nightlase treatment) in noncontact
mode, laser energy was applied to the soft palate and lateral pharyngeal walls of the pharynx. Laser parameters
of the photothermic treatment were not included in their
published study. Based on a questionnaire answered by
the patients sleep partners, the authors concluded that
there was an improvement in snoring and other sleep disordered breathing (SDB) symptoms.
To date, there are no published studies in the English
literature utilizing a non-ablative laser procedure and what
photothermic effects have on the pharyngeal airway.

Pre- and post- treatment total airway volume changes
and area of maximum constriction of the oropharyngeal airway were calculated using 3D volumetric software.
The goal of this prospective pilot study was to evaluate if
a non-ablative laser procedure using an Er:YAG laser will
increase the oropharyngeal airway volume, especially the
maximum area of constriction.

Obstructive sleep apnea and cone
beam computed tomography (CBCT)
In the OSA patient, pharyngeal obstruction mostly
occurs in the oropharynx.21 Measuring changes in the
most constricted area (minimal cross section), because
of collapsibility of the pharynx is regarded as the best
parameter to measure treatment outcomes.22 Prior to
the introduction of cone beam computed tomography
(CBCT), very little information could be obtained from
the use of conventional imaging studies, such as lateral
cephalometric radiographs to evaluate treatment of the
OSA patient.23 With CBCT and the various three dimensional (3D) software programs now available to visualize and measure the hard and soft tissue volume of the
maxillofacial region, it is now possible to evaluate and
accurately measure airway volume of the pharynx as
a response to treatment in the OSA patient. The greatest
advantage of CBCT over conventional radiographs is the
ability to visualize the pharyngeal airway obtained from
axial views, which are perpendicular to the direction of
airflow.24-29
From studies reported in the literature, CBCT and the
3D computer software programs are able to measure airway volume from the nose to the pharynx before and after
oral and maxillofacial surgery.24-28 Semiautomated and
fully automated software programs are available that can
calculate the area, volume and other areas of interest of
the pharyngeal airway and display the results virtually. In
this prospective study, to evaluate the changes on airway
volume of the pharynx after laser treatment, measurement
of the oropharyngeal airway volume and minimum cross
sectional area will be performed using CBCT and a 3D
software (Anatomage Tx Studio, San Jose, CA).

Materials and methods
This prospective study consisted of seven patients (5
men and 2 women) who presented to the private practice
of one of the authors (CYSL). Average age of all participants was 59.5 years (Table 1). Of the seven patients, 5
patients had been diagnosed with OSA from a sleep center. The remaining two patients were documented snorers and suspected of having OSA from family members.
Each patient completed a non-ablative laser procedure
that consisted of four sessions, two weeks apart over an

laser

1 2019

37

[38] =>

pilot study

eight week period. Informed consent was obtained prior
to initiating treatment.
Skeletal muscle is a highly specialized structure that
consists of long, parallel multinucleated myotubes that
functions in contraction.30 The soft palate consists of five
pairs of muscles: tensor veli palatini, levator veli palatini,
palatopharyngeus, palatoglossus, and the uvulae.31 For
the clinician during the laser procedure, the oropharyngeal anatomical structures that are lasered are the palatoglossal arch, palatopharyngeal arch and uvula. During
each office procedure, the anatomical structures are lasered six times in precise fashion with overlapping of the
laser beam, as the laser is advanced from one anatomic
area to the next. Spot size of the laser beam is 10.0 mm
and the tip of the laser hand piece is placed approximately 20.0 to 25.0 mm away from the target tissue. Using
the Er:YAG laser (Lightwalker laser, Technology4Medicine,
Irvine, CA) having an infrared of wavelength 2940 nm, the
parameters were set to the following: Variable Pulse Laser
Mode at 500 mJ; 6 Hz; 3 W.

of the pharyngeal airway was designated as the line drawn
through the palatal plane (ANS to PNS) to basion, which
is the most posterior-inferior point of the front edge of the
foramen magnum. The inferior border was defined as the
line drawn from the vallecula (V) to the inferior surface of the
third cervical vertebrae (C3).
Pharyngeal airway volume was based on the software
manufacturer (Tx Studio, version 5.2 reference manual,
Anatomage) instructions.32 With this software, the clinician
must outline the specified airway volume of interest using
a computer mouse. Once the airway volume has been
designated based on the superior and inferior borders,
the software program will automatically calculate the total airway volume (in mL), as well as the minimum cross-sectional area, which is the most constricted part of the
pharyngeal airway using color coded constriction values
(Figure 1). This method of measuring airway volume is
considered consistent and stable, as cervical vertebrae
were used as anatomic reference landmarks.

Pre-laser CBCT scans were completed prior to initiating laser therapy to obtain values of the pharyngeal
airway volume and minimum cross sectional area (most
constricted). Post-laser CBCT scans were completed
at the completion of laser treatment at an average of 81
days after the last laser treatment, for a total of two CBCT
scans.

The paired t-test was used to evaluate changes in total
airway volume and minimal cross sectional area before and
after surgery. Simple linear regression was used to evaluate
post-operative changes in airway parameters with respect
to time. Data are presented as mean ± standard error. P values less than 0.05 were considered statistically significant.
Statistical analysis was performed using Graphpad Prism
6.0 software (Graphpad, La Jolla, CA).

Image acquisition

Results

The method for pre-laser and post-laser CBCT image acquisition and analysis in this project utilizes the iCAT
Classic system (Imaging Sciences International, Hatfield,
PA), with the following protocol: a 47.7 mA, 120 kVp,
20 seconds scan time and a voxel of 0.4 mm x 0.4 mm x
0.4 mm. A 13 inch field of view was used in this imaging
protocol that included the entire maxillofacial anatomy. All
patients were upright and sitting with their head in a natural position. Teeth were positioned in maximum intercuspation and the tip of the tongue touching the lingual
surfaces of the incisor teeth. Patients were instructed not
to swallow and breathe normally.

Laser treatment increased the mean total airway volume from 10.23
± 0.94 mL to 12.54 ± 1.01 mL (p=0.0179), and the
minimum cross sectional area from 109.7 ± 20.6 mm2 to
142.4 ± 29.2 mm2 (p=0.0484). The data clearly demonstrate that the oropharyngeal airway volume was significantly increased as a result of the photothermic effects
from the non-ablative laser procedure (Figures 2A and

Software analysis
Digital image files of the patients were exported in digital
imaging and communications in medicine (DICOM) format
and processed using the Tx Studio software (Anatomage,
version 5.2, San Jose, CA). All images were converted
into volumetric images and reconstructed sagittal, axial
and coronal slices. In measuring airway volume of the pharynx, superior and inferior borders were designated, hard
and soft tissue anatomic landmarks. The superior border

38 laser
1 2019

Fig. 1: Sagittal cone beam CT scan with use of 3D imaging software
of patient in sagittal view demonstrating area of minimum constriction (arrow) of oropharynx prior to laser treatment.

[39] =>

pilot study

2B). Total airway volume increased by 22.6%, and the minimum constricted area, 29.8%.

Discussion
The goal of this study was to evaluate if the photothermic effects of a non-ablative laser procedure could
increase the total volume and minimum cross sectional
area of the oropharyngeal airway. Use CBCT to obtain three-dimensional (3D) imaging of the upper airway is
now becoming the imaging standard to evaluate anatomic constrictions in patients with sleep disordered breathing.24-29 To the author’s knowledge, this is the first study
in the world English literature of a non-ablative laser procedure that increased the oropharyngeal airway volume,
including the minimum constricted area using CBCT volumetric data. Measuring the 3D airway volume changes
using CBCT at the most constricted cross-sectional area
of the pharyngeal airway is important, as it provides the
clinician with information regarding efficacy of treatment,
as the majority of obstructions in the OSA patient occur in
the oropharynx.21
To the author’s knowledge, there are no published articles in the dental and medical literature describing the
effects of laser treatment on the oropharyngeal airway,
specifically collagen which possesses different biomechanical properties, based on function. Type I collagen is
observed in the dermis, bone and tendons.33 Adult skin is
composed of 80-85% type I collagen, and 10-15% type
III collagen. Type III collagen is found in the uterus and
fetal dermis. It is the dominant collagen in fetal skin.33,34
As the skin ages during the adult years, there is a gradual replacement of fetal collagen with type I collagen.
In a mouse study by Liu et al.12 evaluating the effects of
laser energy on dermal remodeling, histological studies
revealed that three weeks after laser treatment, there
was an observed increase in fibroblast proliferation and
collagen synthesis of both type I and III after four laser
treatments using an Nd:YAG laser. They concluded that
collagen remodeling and synthesis was due to the laser
temperature effects inside the lower dermis responsible
for skin tightening.
Of the seven patients participating in this pilot study,
one patient (JF) experienced a decrease in pharyngeal
airway volume and essentially no change in the area of
minimum constriction after 38 days. However, the other
six patients did experience an increase in total airway volume and in the area of minimum constriction. How the
photothermic effects of the laser treatment accomplishes
these remains unclear. We hypothesize that collagen specificity in the soft palate and pharyngeal walls may play an
important role in decreasing the soft tissue collapsibility of
the pharyngeal airway. Such increased hyperthermia to

Fig. 2: Airway volume a). before and b). after. Volumetric assessment of patient’s airway using sagittal cone beam computed tomography image and Anatomage’s Tx Studio
software before and after non-ablative laser treatment. Note the increase in both total
volume and area of minimum constriction after laser treatment.

induce collagen tension is possible, as type I collagen is
found in tissues that undergo high tension.5 The observed
findings in this study may also be due to an increase in
collagen production that reduces soft tissue collapsibility
of the pharyngeal airway. Although the results of this study
have demonstrated that airway enlargement does occur
from the photothermic effects of laser treatment, it is not
known how long the increase in airway volume remains for
each of our patients.

Limitations of the study
Our pilot study does have limitations. As only seven
patients were included in this study, additional trials with
larger sample sizes are needed to determine the efficiency
of laser treatment. Another limitation of this study is that
no histology was performed to evaluate the laser-tissue
effects on the soft tissues of the pharynx. Histology studies may be indicated to reveal the exact mechanism of
airwa volume enlargement due to non-ablative laser therapy. Lastly, animal studies do provide support for observed in-vivo studies, but are unable to provide established
parameters in humans.

Conclusion
The results of this pilot study demonstrate that photothermal energy applied to the pharyngeal and palatal soft
tissues may be beneficial in the non-surgical treatment of
sleep disordered breathing, especially the CPAP intolerant individual. The advantage of this laser procedure is
the non-ablative method on collagen. Wound healing from
laser treatment may result in the production of new type
I collagen and collagen remodelling.12-19
An important research question that needs to be addressed is if the laser-tissue effects observed from this
prospective study on the pharyngeal airway has any benefit to the OSA patient. Our study did not attempt to correlate the findings of increased pharyngeal airway volume

laser

1 2019

[40] =>

pilot study

and the potential benefit to the OSA patient. A future study
is planned that will include the use of polysomnography to
evaluate the benefits of this laser technique for the OSA
patient.

Financial disclosure
The authors have no financial interest in the products
mentioned in this article.
Copyright: ©2015 Lee CYS. This is an open-access article
distributed under the terms of the Creative Commons Attribution
License, which permits unrestricted use, distribution, and
reproduction in any medium, provided the original author and
source are credited.
This article was published in Dent Oral Craniofac Res, 2015 doi:
10.15761/DOCR.1000113 Volume 1(3).

Authors:
Cameron Y. S. Lee
Private Practice in Oral, Maxillofacial and Reconstructive Surgery
Cameron C. Y. Lee
Harvard School of Dental Medicine
188 Longwood Avenue, Boston, USA
Contact:
Cameron Y. S. Lee
98-1247 Kaahumanu Street, Suite 314
Aiea Hawaii-96701
Tel.: 808-484-2288
Fax: 808-484-1181
E-mail: CLee555294@aol.com

References
1. A report of the National Commission on Sleep Disorders
Research (1995) Wake Up America: A National Sleep Alert.
Washington, D.C.: U. S. Government Printing Office.
2. Young T, Peppard PE, Gottlieb DJ (2002) Epidemiology of
obstructive sleep apnea: a population health perspective.
Am J Respir Crit Care Med 165: 1217-1239.
3. Lattimore JD, Celermajer DS, Wilcox I (2003) Obstructive
sleep apnea and cardiovascular disease. J Am Coll Cardiol
41: 1429-1437.
4. Courey MS, Fomin D, Smith T, Huang S, Sanders D, et al.
(1999) Histologic and physiologic effects of electrocautery,
CO2 laser, and radiofrequency injury in the porcine soft palate. Laryngoscope 109: 1316-1319.
5. Fomin D, Nicola E, Oliver C, Farci M, Dibbern R, et al. (2007)
Collagen type analysis in the soft palate after surgical intervention with CO2 laser and radiofrequency ablation. Photomed Laser Surg 25: 449-454.

40 laser
1 2019

6. Haskella JA, McCrillisb J, Haskellc BS, Scheetzd JP, Scarfee WC, et al. (2009) Effects of mandibular advancement
device (MAD) on airway dimensions assessed with conebeam computed tomography. Semin Orthod 15:132-158.
7. Mehra P, Downie M, Pita MC, Wolford LM (2001) Pharyngeal
airway space changes after counterclockwise rotation of the
maxillomandibular complex. Am J Orthod Dentofacial Orthop 120: 154-159.
8. Abramson Z, Susarla SM, Lawler M, Bouchard C, Troulis
M, et al. (2011) Threedimensional computed tomographic
airway analysis of patients with obstructive sleep apnea treated by maxillomandibular advancement. J Oral Maxillofac
Surg 69: 677-686.
9. Holty JE, Guilleminault C (2010) Maxillomandibular advancement for the treatment of obstructive sleep apnea: a systematic review and meta-analysis. Sleep Med Rev 14: 287297.
10. Foltán R, Hoffmannová J, Pavlíková G, Hanzelka T,
Klíma K, et al. (2011) The influence of orthognathic surgery on ventilation during sleep. Int J Oral Maxillofac Surg
40: 146-149.
11. Hernández-Alfaro F, Guijarro-Martínez R, Mareque-Bueno J
(2011) Effect of monoand bimaxillary advancement on pharyngeal airway volume: cone-beam computed tomography
evaluation. J Oral Maxillofac Surg 69: e395-400.
12. Liu H, Dang Y, Wang Z, Chai X, Ren Q (2008) Laser induced
collagen remodeling: a comparative study in vivo on mouse
model. Lasers Surg Med 40: 13-19.
13. Goldberg DJ, Whitworth J (1997) Laser skin resurfacing with
the Q-switched Nd:YAG laser. Dermatol Surg 23: 903-906.
14. Goldberg DJ, Silapunt S (2000) Q-switched Nd:YAG laser:
rhytid improvement by non-ablative dermal remodeling. J
Cutan Laser Ther 2: 157-160.
15. Trelles MA, Allones I, Luna R (2001) Facial rejuvenation with
a nonablative 1320 nm Nd:YAG laser: a preliminary clinical
and histologic evaluation. Dermatol Surg 27:111-116.
16. Rogachefsky AS, Becker K, Weiss G, Goldberg DJ (2002)
Evaluation of a long-pulsed Nd:YAG laser at different parameters: an analysis of both fluence and pulse duration.
Dermatol Surg 28: 932-935.
17. Dayan S, Damrose JF, Bhattacharyya TK, Mobley SR, Patel
MK, et al. (2003) Histological evaluations following 1,064nm Nd:YAG laser resurfacing. Lasers Surg Med 33: 126131.
18. Dayan SH, Vartanian AJ, Menaker G, Mobley SR, Dayan AN
(2003) Nonablative laser resurfacing using the long-pulse
(1064-nm) Nd:YAG laser. Arch Facial Plast Surg 5:310-315.
19. Trelles MA, Alvarez X, Martín-Vázquez MJ, Trelles O, Velez
M, et al. (2005) Assessment of the efficacy of nonablative
long-pulsed 1064-nm Nd:YAG laser treatment of wrinkles
compared at 2, 4, and 6 months. Facial Plast Surg 21: 145153.
20. Miracki K, Vizintin Z (2013) Nonsurgical minimally invasive
Er: YAG laser snoring treatment. J Laser and Health Academy 1:36-41.

[41] =>

pilot study

21. Ogawa T, Enciso R, Shintaku WH, Clark GT (2007) Evaluation of cross-section airway configuration of obstructive
sleep apnea. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol
Endod 103: 102-108.
22. Valladares-Neto J, Silva MAG, Bumann A (2013) Effects of
mandibular advancement surgery combined with minimal
maxillary displacement on the volume and most restricted
cross-sectional area of the pharyngeal airway. Int J Oral Maxillofac Surg 42:1437-1445.
23. Aboudara C, Nielsen I, Huang JC, Maki K, Miller AJ, et al.
(2009) Comparison of airway space with conventional lateral headfilms and 3-dimensional reconstruction from cone-beam computed tomography. Am J Orthod Dentofacial
Orthop 135: 468-479.
24. Fairburn SC, Waite PD, Vilos G, Harding SM, Bernreuter W,
et al. (2007) Threedimensional changes in upper airways of
patients with obstructive sleep apnea following maxillomandibular advancement. J Oral Maxillofac Surg 65: 6-12.
25. Osorio F, Perilla M, Doyle DJ, Palomo JM (2008) Cone beam
computed tomography: an innovative tool for airway assessment. Anesth Analg 106: 1803-1807.
26. Abramson ZR, Susarla S, Tagoni JR, Kaban L (2010) Three-dimensional computed tomographic analysis of airway
anatomy. J Oral Maxillofac Surg 68: 363-371.

27. El H, Palomo JM (2010) Measuring the airway in 3 dimensions: a reliability and accuracy study. Am J Orthod Dentofacial Orthop 137: S50.
28. Schendel SA, Hatcher D (2010) Automated 3-dimensional
airway analysis from conebeam computed tomography
data. J Oral Maxillofac Surg 68: 696-701.
29. Isono S, Morrison DL, Launois SH, Feroah TR, Whitelaw
WA, et al. (1993) Static mechanics of the velopharynx of
patients with obstructive sleep apnea. J Appl Physiol (1985)
75: 148-154.
30. Zhao Y, Zeng H, Nam J, Agarwal S (2009) Fabrication of
skeletal muscle constructs by topographic activation of cell
alignment. Biotechnol Bioeng 102: 624-631.
31. Carvajal Monroy PL, Grefte S, Kuijpers-Jagtman AM, Wagener FA, Von den Hoff JW. (2012) Strategies to improve regeneration of the soft palate muscles after cleft palate repair.
Tissue Eng Part B Rev 18: 468-477.
32. Tx Studio 5.2. Reference manual (2013) Anatomage. San
Jose, CA.
33. Sweat F, Puchtler H, Rosenthal Si (1964) Sirius Red F3BA as
a stain for connective tissue. Arch Pathol 78: 69-72.
34. Junqueira LC, Cossermelli W, Brentani R (1978) Differential
staining of collagens type I, II and III by Sirius Red and polarization microscopy. Arch Histol Jpn 41: 267-274.

Join the largest educational network in dentistry!
www.DTStudyClub.com
ADA CERP is a service of the American Dental Association to assist dental professionals in identifying
quality providers of continuing dental education. ADA CERP does not approve or endorse individual
courses or instructors, nor does it imply acceptance of credit hours by boards of dentistry.

laser

1 2019

[42] =>

opinie

Będę walczył
z mitami
stomatologii
laserowej!
„Sformułowanie rewolucja w stomatologii,
w ostatnich latach często wykorzystywane
było bez pokrycia. W efekcie, nowości
pojawiały się na rynku tak szybko, jak
z niego znikały. Stomatologia laserowa
nie jest modą, to dziedzina nauki z bogatą
bazą badań naukowych” – zapewnia Michał
Madej (LaserConcept), ekspert stomatologii
laserowej.

Czy w Polsce trudno jest przekonać lekarza dentystę do zainteresowania się technologiami laserowymi?
Michał Madej (LaserConcept): Jeżeli lekarz nie
miał do czynienia z laserem 15-20 lat temu (czytaj: miał
przez to fatalne doświadczenia), jeżeli chce się uczyć lub
po prostu pragnie przełamać monotonię codziennej pracy, to nie jest to trudne. Właściwie jest to całkiem przyjemne, ale…
…ale trudno o takich lekarzy?
Nie chcę być źle zrozumiany. Polscy lekarze są fantastyczni. W zdecydowanej większości chcą się rozwijać, przy czym dla każdego oznacza to coś innego. O ile
jednak, coraz więcej wiedzą o nowoczesnej diagnostyce
czy materiałach, to prawie z każdym rozmowę o laserach
trzeba zaczynać od podstaw. Odpowiadając wprost na
pierwsze pytanie: z pewnością nie jest to łatwe zadanie.
Nie chcę mówić banałów, że wymaga wiedzy i doświadczenia, to jest pewne minimum. O ewentualnym powodzeniu decyduje przede wszystkim zrozumienie potrzeb
drugiej osoby i coś, nad czym ubolewam – umiejętność
odpierania argumentu, że laser to nowinka, produkt marketingowy, bez klinicznego uzasadnienia.
Lasery w Polsce mają zły PR?
Z pewnością publicznie nie rozliczono błędów przeszłości, nad czym ubolewam. Nie oddzielono grubą kreską etapu, w którym na rynek próbowano wprowadzić
urządzenia o wątpliwej skuteczności i bezpieczeństwie.

42 laser
1 2019

[43] =>

opinie

Tego problemu nie ma w takich dziedzinach, jak: medycyna estetyczna, fizjoterapia, rehabilitacja czy okulistyka.
Tam zrozumienie dla aktualnych dowodów klinicznych jest
większe. Z pewnością niewystarczająco dużo zrobiono na
uczelniach. Tylko w niektórych ośrodkach uczy się o laserach, oczywiście w bardzo wąskim zakresie. Nie jest tajemnicą, że polscy lekarze podejmują naukę stomatologii
laserowej na uniwersytetach medycznych w Niemczech
czy we Włoszech. Mamy więc sytuację, w której część
potencjalnych odbiorców może być zrażona do technologii, a inna niewiele o niej wie. W ostatnich latach jest
oczywiście dużo łatwiej, ponieważ swoje misje edukacyjne prowadzą Polskie Towarzystwo Stomatologii
Laserowej, kwartalnik Laser (Dental Tribune) czy polska
sekcja Laser and Health Academy LAHA. Niepodważalny
autorytet ciężką pracą osiągnęli w tej dziedzinie tacy eksperci, jak: Kinga Grzech-Leśniak, Michał Nawrocki, Piotr
Roszkiewicz, Jacek Matys czy Henryk Frelich – wielu
z nich ma status ekspertów międzynarodowych, a w kolejce czekają już młodzi. To niezmiernie ważne, ponieważ w stomatologii laserowej pojęcie gry zespołowej ma
szczególne znaczenie dla rozwoju dziedziny.
Tymczasem Michał Madej, który przez lata wprowadzał do polskich gabinetów najbardziej zaawansowaną platformę laserową Fotona LightWalker
będzie działał w pojedynkę. Czy to nie paradoks?
Niezupełnie w pojedynkę, ale to prawda, przyszedł
czas na zmiany. Nie mam wątpliwości, że mój autorski
projekt LaserConcept pozwoli mi w pełni wykorzystać
zdobyte doświadczenie. W stomatologii laserowej zostawiłem sporo serca, ale chcę się otworzyć również na inne
dziedziny: medycynę estetyczną, fizjoterapię, kosmetologię, weterynarię, okulistykę, dermatologię i onkologię.
I niezupełnie będzie to praca w pojedynkę, bo o ile do tej
pory byłem związany właściwie z jedną technologią laserową, teraz w ramach LaserConcept będę mógł służyć
radą również w zakresie pozostałych.
Czy LaserConcpet będzie centrum doradztwa dla
osób poszukujących sprawdzonego rozwiązania
laserowego?
Już jest, oficjalną działalność rozpoczęliśmy 5 lutego 2019 r. Do tej pory Michał Madej był kojarzony jako
pierwsza osoba w Polsce odpowiedzialna za wdrożenie
laserów erbowo-jagowych oraz neodymowo-jagowych
wykorzystywanych w stomatologii laserowej. Pracowałem
z doskonałym produktem, ale nie żyłem przecież na bezludnej wyspie, doskonale wiedząc, że lekarz może wybierać spośród różnych urządzeń. Aby przekonać lekarza do
swojego produktu, trzeba znać wady i zalety konkurencji.
Prawdopodobnie dzięki temu szybko udało mi się nawiązać współpracę z producentami i dystrybutorami rożnych
laserów, którzy wiedzą, że te technologie nie stanowią
dla mnie tajemnicy i powierzyli mi dystrybucję na terenie Polski. Aktualnie współpracuję z takimi firmami, jak:

Morita, Quickwhite, Fotona, Litemedics, BTL. W przypadku laserów firmy Morita jest to sprzedaż na wyłączność
w Polsce. Wróciłem bardzo zbudowany z tegorocznych
targów IDS w Kolonii. Przeprowadziłem dziesiątki rozmów
z producentami technologii laserowych, z których płynie
ważne przesłanie: promocja laserów musi być sfokusowana! Nie można promować ich „przy okazji”, sprzedając
inne produkty. Taka formuła nie do końca się sprawdza.
Dlatego z optymizmem patrzę na rozwój LaserConcept
– tym bardziej, że producenci z optymizmem patrzą na
polski rynek. Chciałbym jednak wyraźnie podkreślić, że
LC stawia przed sobą nie tylko sprzedażowe zadania.
Chcemy rozwijać stomatologię laserową w Polsce, współtworzyć projekty edukacyjne, budować świadomość lekarzy i pacjentów, pomagać ekspertom, bo to oni w najlepszy sposób zaświadczają o skuteczności laserów,
nieustannie walczyć z mitami.
Które mity najbardziej szkodzą rozwojowi stomatologii laserowej?
Przede wszystkim te, które podważają skuteczność
i bezpieczeństwo laserów stomatologicznych. „A czy
moc jest wystarczająca?”, „A czy laser nie pali tkanki?”,
„A czy to prawda, że to rozwiązanie dla wielofotelowych praktyk?”, „A czy to nie jest chwilowa moda?” – za
tymi pytaniami kryją się duchy przeszłości i niewiedza.
Pomogłem w wyborze setek technologii laserowych, nie
ma co ukrywać, nie były to najtańsze rozwiązania na rynku. Nieprawdą jest, że kupują je wyłącznie bardzo majętni lekarze, właściciele dużych praktyk, prowadzonych
w metropoliach. Wiele z urządzeń trafiło do malutkich gabinetów, często jednofotelowych i zrewolucjonizowały ich
funkcjonowanie. Wielokrotnie podkreślałem, że motywacja lekarzy do chęci posiadania lasera w początkowych
latach pracy była dla mnie zaskakująca. Szybko okazało
się, że argumentem w procesie sprzedaży nie może być
wyłącznie zachęcanie do podniesienia cen, bo użytkownikom zależało na tym bardzo rzadko. Częściej chodziło o przełamanie rutyny, o poczucie radości z pracy na
nowo. Inni chcieli pracować… krócej, a laserem zainteresowali się ponieważ usłyszeli, że to znakomicie optymalizuje czas pracy. Oczywiście, znam takich, którzy chcieli
laserem zwiększyć lokalną przewagę konkurencyjną, ale
podkreślę wyraźnie – były rzeczy ważniejsze od pieniędzy. Z radością obserwuję rozwój rodzinnych praktyk.
Znam takie, w których lekarzami jest już drugie czy trzecie pokolenie. To dla nich inwestują głowy rodziny. Nie ma
co wtedy pytać, czy zakup lasera już się zwrócił. Rozwój,
bycie na bieżąco z trendami okazują się być dużo ważniejsze. Rynek rośnie, pojawiają się nowe rozwiązania
i modele. Każdy znajdzie coś na miarę swoich potrzeb
i portfela.
Mając taką wiedzę może czas pokusić się o model
ze stajni LaserConcept?
Pomidor (uśmiech).

laser

1 2019

[44] =>

magazine

44 laser
1 2019

[45] =>

[46] =>

o wydawcy

Rada Naukowa:

Zespół redakcyjny:

Prof. dr hab. Marzena Dominiak
– chirurgia stomatologiczna, implantologia

Redaktor prowadzący:
Marzena Bojarczuk
m.bojarczuk@dental-tribune.com
tel.: 607 811 250

Dr n. med. Jacek Matys
– laseroterapia

Marketing i reklama:
Grzegorz Rosiak,
g.rosiak@dental-tribune.com
tel.: 606 202 508

Dr n. med. Kinga Grzech-Leśniak
– periodontologia
Lek. dent. Paweł Roszkiewicz
– stomatologia zachowawcza i endodoncja

Prenumerata:
Monika Spytek
m.spytek@dental-tribune.com
tel.: 600 019 616

Lek. dent. Piotr Roszkiewicz
– chirurgia stomatologiczna

Nakład:
2.000 egz.

Lek. dent. Agnieszka Milc
– stomatologia dziecięca

Wydawca:

Lek. dent. Michał Nawrocki
– endodoncja, implantologia

DTI Media
Abrahama 18 lok. 168
03-982 Warszawa
na licencji:
Dental Tribune International GmbH
www.dental-tribune.com

Publisher/President/
Chief Executive Officer
Torsten R. Oemus

Chief Financial Officer
Dan Wunderlich

Director of Content
Claudia Duschek

Sales & Production Support

Dental Tribune International GmbH

Hajir Shubbar
Puja Daya
Madleen Zoch

Holbeinstr. 29, 04229 Leipzig,
Germany

Executive Producer
Gernot Meyer

Advertising Disposition

Tel.: +49 341 48 474 302
Fax: +49 341 48 474 173
info@dental-tribune.com
www.dental-tribune.com

Marius Mezger
©2019, Dental Tribune International GmbH.
All rights reserved. Dental Tribune International makes every effort to report clinical information and manufacturer’s product news
accurately, but cannot assume responsibility for the validity of product claims, or for typographical errors. The publishers also do not
assume responsibility for product names, claims, or statements made by advertisers. Opinions expressed by authors are their own and
may not reflect those of Dental Tribune International.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Z wyjątkiem artykułów oznaczonych w sposób szczególny, prace umieszczone w magazynie Laser_International Magazine of Laser
Dentistry, wydanie polskie mogły być publikowane wcześniej w jednym z następujących czasopism: International Magazine of Oral
Implantology, Implantologie Journal, Oralchirurgie Journal, Endodontie Journal, Dentalhygiene Journal, Laser Journal, Zahnarzt Wirtschaft
Praxis, Zahnarzt Wirtschaft Praxis spezial, Zahntechnik Wirtschaft Labor, Dentalzeitung, Cosmetic Dentistry beauty & science, Dental Tribune.
Redakcja Laser_International Magazine of Laser Dentistry dokłada wszelkich starań, aby publikować artykuły kliniczne oraz informacje
od producentów jak najrzetelniej. Nie możemy jednak odpowiadać za informacje podawane przez producentów. Wydawca nie odpowiada
również za nazwy produktów oraz informacje o nich, podawane przez ogłoszeniodawców. Opinie przedstawiane przez autorów nie są
stanowiskiem redakcji polskiego wydania pisma Laser_International Magazine of Laser Dentistry.

46 laser
1 2019

[47] =>

ul. Brzozowa 41
05-080 Laski k. Warszawy
tel. 22 752 22 04, 609 416 012

Dr piotr roszkieWicz

zaprasza na kursy
praktyczne z lasera
lightWalker™
•

stomatologia zachowawcza

•

endodoncja

•

periodontologia

•

implantologia

•

leczenie chrapania − NightLase™

•

wybielanie zębów − TouchWhite™

Jedyny tego typu ośrodek szkoleniowy
laserów stomatologicznych
FOTONA w Polsce!

[48] =>

magazine

048 laser

1 2019

) [page_count] => 48 [pdf_ping_data] => Array ( [page_count] => 48 [format] => PDF [width] => 595 [height] => 842 [colorspace] => COLORSPACE_UNDEFINED ) [linked_companies] => Array ( [ids] => Array ( ) ) [cover_url] => [cover_three] =>

[cover] => laser Poland No. 1, 2019

[toc] => Array ( [0] => Array ( [title] => Cover [page] => 01 ) [1] => Array ( [title] => Spis treści [page] => 03 ) [2] => Array ( [title] => Editorial [page] => 04 ) [3] => Array ( [title] => Wykorzystanie lasera biostymulacyjnego o długości fali 635 nm w chirurgii implantologicznej [page] => 06 ) [4] => Array ( [title] => Likwidacja afty na błonie śluzowej jamy ustnej z użyciem lasera Nd:YAG – prezentacja przypadku [page] => 16 ) [5] => Array ( [title] => Nowoczesne metody diagnostyczne w stomatologii – zastosowanie fioletowego lasera (405 nm) [page] => 20 ) [6] => Array ( [title] => Ocena własnego protokołu terapii fotodynamicznej w leczeniu liszaja płaskiego języka [page] => 28 ) [7] => Array ( [title] => Evaluation of a non-ablative Er:YAG laser procedure to increase the oropharyngeal airway volume: a pilot study [page] => 36 ) [8] => Array ( [title] => Będę walczył z mitami stomatologii laserowej! [page] => 42 ) [9] => Array ( [title] => O wydawcy [page] => 46 ) ) [toc_html] =>

Table of contents

[toc_titles] =>

[cached] => true )